W dniach od 23 lutego do 26 marca br. w Galerii Gardzienice należącej do Ośrodka Praktyk Teatralnych w Lublinie (ul. Grodzka 5a) będzie prezentowana wystawa akwareli autorstwa Konstantego Prószyńskiego. Inicjatorem i kuratorem wystawy pn. „Wartość, która nie przemija – flora w pastelowych grafikach Konstantego Prószyńskiego”, ze strony Galerii jest Pani Zuzanna Zubek-Gańska, natomiast z ramienia UMCS (Wydział Biologii i Biotechnologii, Instytut Nauk Biologicznych) prace koordynują dwie osoby – prof. dr hab. Wiesław Mułenko oraz dr Monika Kozłowska z Katedry Botaniki, Mykologii i Ekologii.
Wernisaż wystawy odbędzie się 23 lutego 2023r, o godzinie 1800 (czwartek) w Galerii Gardzienice przy ul. Grodzkiej 5a w Lublinie.
Wystawę będzie można oglądać do 26 marca br., wstęp jest bezpłatny.
Na wystawie prezentowany jest fragment zbioru akwareli roślin kwiatowych, wykonanych w okresie międzywojennym przez Konstantego Hektora Prószyńskiego (1859-1936), nauczyciela, botanika i mykologa, badacza flory krajowej, inspektora Ogrodu Botanicznego w Wilnie w latach 1919-1936. Podkreślić należy że prezentowana dokumentacja ikonograficzna, oprócz wartości stricte naukowej, posiada również ogromny walor artystyczny. Konstanty Prószyński był doskonałym dydaktykiem, organizatorem oraz kolekcjonerem, ale także doskonałym rysownikiem o ponadprzeciętnych zdolnościach plastycznych. Dla Zakładu Systematyki Roślin Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie wykonał ok. 600 barwnych tablic dydaktycznych. Przygotował także szczegółowe i obszerne opracowanie znalezionych przez siebie licznych gatunków grzybów, a także wykonany własnoręcznie atlas grzybów składający się z kilku tysięcy barwnych tablic. Niestety, znaczne koszty druku nie pozwoliły na ich publikację, a po śmierci Prószyńskiego zbiór ten uległ rozproszeniu. Większość pozostała na Uniwersytecie w Wilnie, część znalazła się w polskich antykwariatach, ale też w innych krajach europejskich, wzbogacając prywatne kolekcje.
Wykonał także atlas roślin kwiatowych rysowanych z natury, złożony z wieluset tablic akwarelowych. Częścią tej właśnie kolekcji zaopiekował się Profesor Piotr Wiśniewski. Wracając do Polski po zakończeniu drugiej wojny światowej przywiózł ze sobą ok. 300 tablic roślin, które złożył w tworzącym się wówczas zielniku UMCS. Nie jest to zbiór kompletny. Kilkadziesiąt tablic znajduje się w zbiorach ogrodu botanicznego w Wilnie, natomiast kilkaset w herbarium Uniwersytetu Wileńskiego.
Każda tablica, o wymiarach 50 x 33 cm, posiada swój numer identyfikacyjny oraz opatrzona jest pieczęcią „Gimnazjum Państwowego im. J. Lelewela w Wilnie”. Przy każdej roślinie podano łacińską nazwę gatunkową oraz miejsce występowania. Przy części roślin podano również nazwy synonimiczne.
Konstanty Prószyński był doskonałym dokumentalistą, którego interesowała flora Wileńszczyzny, bez względu na to, gdzie rośliny rosły, jaką miały wartość dla środowiska, czy też użyteczność dla człowieka – na tym polega ogromna merytoryczna wartość jego prac. Prószyński rysował wszystkie spotykane gatunki roślin – dziko rosnące i hodowane, rzadkie i pospolite, zielne i drzewiaste. Są one malowane z ogromną starannością oraz dbałością o szczegóły, pozwalające na odróżnienie od siebie poszczególnych gatunków. Ponadto, gatunki spokrewnione ze sobą często umieszczane są obok siebie, aby łatwiej było je porównywać i identyfikować. W ten sposób przedstawione są m.in. fiołki (rodzaj Viola), pięciorniki (Potentilla), gruszyczki (Pyrola), starce (Senecio), jeżyny (Rubus), sasanki (Pulsatilla), czy też podobne gatunki traw.
W większości kolekcji, na jednej tablicy znajdujemy z reguły kilka gatunków roślin. Pojedyncze gatunki rysowane były stosunkowo rzadko – były to albo rośliny wyjątkowo urokliwe (np. lilie wodne), albo dość duże i o skomplikowanej morfologii (np. dzięgiel Angelica; smotrawa Telekia, lepiężnik Petasites). W wielu przypadkach, pokazane zostały zarówno organy nadziemne, jak też podziemne lub rosnące pod wodą. W niektórych przypadkach przedstawiano w szczegółach budowę morfologiczną lub anatomiczną korzeni, kłączy, bulw, łodyg, kwiatów, liści. Wyeksponowano elementy charakterystyczne gatunków, np. pochwy liściowe, nerwację liści, ciernie, kolce, włoski (kutner) i wiele innych. Przy części roślin pokazane zostały charakterystyczne elementy ich rozwoju biologicznego, począwszy od nasion, poprzez części wegetatywne, skończywszy na kwiatach i owocach.
Jest to więc pełne kompendium wiedzy botanicznej badanego obszaru. Wskazuje jednocześnie na doskonałą znajomość roślin przez K. Prószyńskiego, tak ważną z punktu widzenia opisu flory badanych obszarów.
Tablice roślin autorstwa K. Prószyńskiego pomimo upływu czasu (ok. 100 lat) zachowane są w bardzo dobrym stanie. Jest to jedna z najbardziej cennych, a jednocześnie urokliwych kolekcji ikonograficznych będących częścią zielnika UMCS.
Zielnik Wydziału Biologii i Biotechnologii UMCS powstał wraz z powołaniem Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 23 października 1944 roku. Zbiory naukowe gromadzono od momentu powstania jednostek botanicznych (Katedry Botaniki Ogólnej oraz Katedry Systematyki i Geografii Roślin) oraz rozpoczęcia badań naukowych. Obecnie wszystkie zielnikowe zbiory naukowe znajdują się pod opieką pracowników Katedry Botaniki, Mykologii i Ekologii UMCS.
Założycielem zielnika lubelskiego był Profesor Józef Motyka, wybitny polski lichenolog, botanik i ekolog, który przyjechał ze Lwowa przywożąc swój własny zbiór porostów, a następnie rozpoczął badania na Lubelszczyźnie. Dzieło tworzenia i powiększania zbiorów naukowych kontynuowali jego uczniowie lub współpracownicy, m.in. Profesorowie Dominik Fijałkowski, Kazimierz Karczmarz, Jan Bystrek, Florian Święs, Bogusław Sałata i inni. Obecne zbiory są rezultatem trwających niemalże 80 lat intensywnych badań naukowych – florystycznych, geobotanicznych, fitosocjologicznych, ekologicznych, mykologicznych, mykosocjologicznych, taksonomicznych i innych.
Kolekcję tworzą przede wszystkim pozyskane z natury okazy reprezentujące rośliny (kwiatowe i zarodnikowe – mchy, wątrobowce, glony) oraz grzyby (w tym porosty), ale też skamieliny. W znaczącej części są one wynikiem badań prowadzonych w Polsce, ale też badań lub wypraw naukowych organizowanych do niektórych krajów Europy (np. Szwecja, Norwegia-Spitsbergen, Słowacja, Ukraina, Włochy, Grecja) lub świata (Mongolia, Korea Pd.). Bardzo cenny i bogaty jest też zbiór materiałów pochodzących z wymiany z różnymi ośrodkami badawczymi rozmieszczonymi na wszystkich kontynentach (Afryka, Azja, Australia, obie Ameryki).
Cały zbiór wchodzący w skład zielnika liczy obecnie niemalże 400 tys. arkuszy (eksykatów), w tym ok. 200 tys. dotyczących roślin (dokumentujących występowanie ok. 2 000 gatunków) oraz ponad 180 tys. dotyczących grzybów i porostów (dokumentujących występowanie ok. 3 000 gatunków). Szczególnym walorem merytorycznym zielnika i jego ogromnej wartości naukowej jest obecność tzw. typów nomenklatorycznych. Są to oryginalne okazy (roślin, grzybów, porostów) na podstawie których opisano gatunki nowe dla nauki. W zbiorach znajduje się ponad 200 takich typów.
Zielnik lubelski jest jednym z pięciu największych zielników w Polsce oraz jedynym profesjonalnie urządzonym zielnikiem w całej Polsce wschodniej. Znajduje się w międzynarodowym wykazie zielników świata (Index Herbariorum) i posiada swój własny akronim (LBL).
Wartość merytoryczna zielnika była wielokrotnie doceniana. W roku 2006 Fundacja na rzecz Nauki Polskiej (FNP) w ramach programu BIOS wsparła finansowo wyposażenie zielnika w szafy jezdne oraz regały stacjonarne (122 tys. zł). W latach 2011-2021 Wydział BiB UMCS otrzymał ok. 1.8 mln zł z MNiSW w ramach dotacji SPUB (specjalne urządzenie badawcze) na utrzymanie i zabezpieczenie zbiorów naukowych. Działania te umożliwiły przystąpienie w latach 2019-2022 do program IMBIO (Integracja i mobilizacja danych o różnorodności biotycznej Eukaryota w zasobach polskich instytucji naukowych) mający na celu skatalogowanie, udostępnianie oraz upowszechnienie danych poprzez ich wprowadzenie do międzynarodowych baz danych, współfinansowany przez Unię Europejską (UMCS jako beneficjent otrzymał na ten cel ok. 1 mln zł).
Dzięki tym dotacjom możliwe było także zaopiekowanie się cenną kolekcją grafik Konstantego Prószyńskiego, będącej przykładem niepowtarzalnej dokumentacji ikonograficznej. W 2017 roku cały zbiór został poddany specjalnej renowacji i zabezpieczeniu. Wszystkie zeskanowane obrazy tej kolekcji można obejrzeć na stronie internetowej Biblioteki Głównej UMCS (http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/publication/19034#structure).
