Ukraina i Szwecja: więcej, niż partnerstwo
Ukrainę ze Szwecją łączą nie tylko te same kolory flag państwowych – niebieski i żółty. Dzieje tych krajów przeplatają się od czasów Wikingów i połączone zostały więzami rodzinnymi na początku XI wieku, kiedy to książę Rusi Kijowskiej Jarosław Mądry poślubił córkę szwedzkiego króla Ingegerdę (NB: kilka lat temu właśnie polscy naukowcy zrekonstruowali wygląd tej szwedzkiej księżniczki [1]). Nazywany „teściem Europy” Jarosław Mądry i Ingererda szwedzka dali początek wielu dynastiom europejskim, a Ruś uczynili pełnoprawną częścią Europy. Nie sposób nie wspomnieć, że Szwedzi i Ukraińcy na czele z królem Karolem XII i hetmanem kozackim Iwanem Mazepą ramię w ramię walczyli z Rosjanami na początku XVIII wieku.
Szwecja od lat wspiera niepodległą Ukrainę, m. in. dzięki programowi Partnerstwa Wschodniego. Jest ona ważnym sojusznikiem Ukrainy również w toczącej się obecnie wojnie egzystencjalnej z Rosją. Od początku wielkoskalowej inwazji to państwo stale udziela pomocy militarnej walczącej Ukrainie: 20 lutego br. Szwecja przekazała już 15. pakiet pomocowy, koszt którego wynosi 682 milionów dolarów amerykańskich. W Szwecji znalazło schronienie przed wojną ponad 50 000 obywateli Ukrainy. Jak wynika z badań Eurobarometru, 97% mieszkańców Szwecji popiera Ukraińców, a większość uważa, że Ukraina powinna zostać członkiem UE i NATO (dane z grudnia 2022 r. [2]). W pomoc zaangażowana jest również para królewska Szwecji, król Karol XVI i królowa Silvia, która ze swoich prywatnych środków sfinansowała odbudowę zniszczonej infrastruktury wsi Żmijówka w obwodzie chersońskim - wyzwolonej spod okupacji rosyjskiej dawnej wsi szwedzkiej Gammalsvenskby.
Pozamilitarny potencjał Szwecji
Poza bronią konwencjonalną, Szwecja posiada również inny rodzaj „broni”, który może pomóc Ukrainie w dłuższej perspektywie „rozbroić” Rosję. Tą „bronią” są zasoby archiwalne Szwecji. Historia jest nieodzowna do zrozumienia rosyjskiej inwazji na Ukrainę, która zrodziła się z rosyjskich mitów historycznych, a mit Rusi Kijowskiej stał się kamieniem węgielnym ideologii państwa moskiewskiego. Żywotność i powszechność tych mitów nierzadko wynika z braku dokumentów, które są w stanie je zdekonstruować, gdyż Rosja przez wieki fałszowała, ukrywała bądź niszczyła źródła historyczne. Jednakże poza jej zasięgiem były zasoby znajdujące się w Szwecji. Warto odnotować, że Archiwum Państwowe Szwecji (pierwotna nazwa „Rijksens Archiwum” – „archiwum królewskie”) – to jedna z najstarszych instytucji w tym kraju, której początki sięgają średniowiecza. Zostało ono w pełni uporządkowane w 1618 roku, gdy działacz Axel Oxensherna zreorganizował jedną z instytucji państwowych królestwa Kancelarię Szwedzką, a następnie utworzono archiwum królewskie.
Szwedzkie archiwa dysponują 750 kilometrami półek z dokumentami, z których około 130 milionów stron zostało zdigitalizowanych i publicznie dostępnych. Znajdują się w nich unikatowe materiały dotyczące historii Ukrainy – listy, mapy, dokumenty, m.in. XVI-XVIII wieków oraz stosunków szwedzko-ukraińskich czy też polsko-ukraińskich. Jednak doniedawna większość tych zasobów archiwalnych była niedostępna i nieznana badaczom ukraińskim.
W poszukiwaniu skarbów
W Szwecji od 2005 roku mieszka urodzona w Białej Cerkwi (Ukraina) Maryna Trattner, prawniczka z wykształcenia. Zaczęła ona badać archiwa niemal przez przypadek, gdy po śmierci rodziców chciała pozyskać wiedzę o swojej genealogii, jednak niewiele informacji udało jej się znaleźć. Natrafiła natomiast na znaczą ilość ciekawych dokumentów dotyczących historii Ukrainy i postanowiła je badać. Maryna Trattner odkrywała kolejne źródła i zaczęła je umieszczać na swoim profilu w sieci Facebook [3]. O znaczeniu jej odkryć świadczy chociażby to, że w ciągu jednego dnia wysłało jej zaproszenie do grona znajomych prawie 6000 historyków, którzy opracowywali i komentowali umieszczane przez Marynę Trattner dokumenty [4, 11]. Jednym ze znalezionych dokumentów był list króla Szwecji Karola XII z 1711 roku, w którym żądał on uznania Ukrainy jako niezależnego państwa. To właśnie kopię tego listu przywiozła do Ukrainy premier Szwecji w ubiegłym roku [5]. Warto przypomnieć, że w archiwum Szwecji znajduje się również oryginał pierwszej konstytucji ukraińskiej Pyłypa Orłyka (Filipa Orlika) z 1710 r. [6], który po 311 latach przywieziony został ze Sztokholmu do Kijowa w sierpniu 2021 roku z okazji obchodów 30-lecia niepodległości Ukrainy [7].
Odczytanie dokumentów archiwalnych nie jest jednak łatwe, gdyż pisane one były w różnych językach, niekiedy za pomocą szyfrów. Maryna Trattner zaczęła się dodatkowo kształcić i zapisała się na kurs paleologii 1500-1700 lat oraz kurs łaciny na Uniwersytecie w Göteborgu. Należy zauważyć, że Marynie Trattner pomagają liczni historycy, którzy analizują udostępniane przez nią dokumenty i uzupełniają brakującą wiedzę o dziejach Ukrainy.
„Skarby szwedzkich archiwów”
Wspólnie z historykami z Ukrainy Maryna Trattner wydała książkę pt. Skarby archiwów szwedzkich (Скарби шведських архівів), w której opublikowane zostały m.in. dokumenty, listy oraz mapy historyczne. Książka wprowadza do obiegu naukowego nieznane dotąd źródła odnoszące się do historii Ukrainy XVI-XVIII w. i decyzją wydawców dostępna jest również online [8], żeby dotarła ona do jak najszerszego grona. Szczególne miejsce wśród dokumentów zajmuje historia stosunków szwedzko-ukraińskich w okresie hetmanów Iwana Mazepy i Pyłypa Orlyka. Publikacja cieszy się sporym zainteresowaniem wśród historyków, muzealników, bibliotekarzy itp., dlatego jej nakład wznowiono już po raz trzeci. Najważniejszym momentem książki była publikacja odnalezionych materiałów z czasów Iwana Mazepy i jego zwolenników po znanych wydarzeniach z 1709 roku, w tym listy do wojewody kaliskiego Franciszka Gałeckiego.
Eksperci nazywają badania Maryny Trattner „rewolucją archiwalną”, gdyż znajdujące się w archiwach Szwecji dokumenty podważają lub całkowicie obalają rosyjskie mity historyczne i tzw. „wiedzę imperialną”, którą Rosja od lat powiela i która to wiedza traktowana jest jako kanon.
Na uwagę zasługuje również praca archiwistów szwedzkich, którzy aktywnie włączyli się w przywróceniu Ukrainie nieznanych kart jej historii – jak dotąd zeskanowali oni ponad 30 000 stron dokumentów związanych z historią Ukrainy i stworzyli osobny dział „Polityczna historia Ukrainy” [9]. Efektem wspólnych starań jest wystawa pt.: „Rozstaje: 1000 lat wspólnej historii Szwecji i Ukrainy”, która została otwarta w Sztokholmie na początku lutego br. [10]. Wystawa obejmuje okres od epoki Wikingów i małżeństwa córki króla Szwecji Ingegerdy z księciem kijowskim Jarosławem Mądrym, poprzez sojusze polityczne XVII i XVIII wieku, aż po obecną sytuację ludności szwedzkiej wsi Gammalsvenskby w Ukrainie.
Podsumowanie
Zakończenie wojny z Rosją poprzez działania militarno-dyplomatyczne i przywrócenie granic Ukrainy do stanu 1991 roku nie będzie oznaczało pełnego wyczerpania rosyjsko-ukraińskiego konfliktu tożsamościowego leżącego u podłoża toczącej się wojny. Rosyjskie mity propagandowo-historyczne nadal stanowić będą istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa Ukrainy. Niezbędne jest zatem podjęcie wysiłków na rzecz obalenia tych mitów i promowanie rzetelnej wiedzy historycznej.
W tym obszarze Szwecja jest jednym z kluczowych sojuszników Ukrainy. Praca badawcza Maryny Trattner i zaangażowanie szwedzkich archiwistów przyczynia się do odkrycia i udostępnienia nieznanych dotąd źródeł historycznych, które mogą skutecznie zdekonstruować rosyjskie mity historyczne pozbawiające Ukrainy jej spuścizny. Aby tak się stało, potrzebne jest połączenie wysiłków nie tylko pojedynczych badaczy, historyków i ekspertów, ale też instytucji państwowych na rzecz przywrócenia i szerzenia rzetelnej wiedzy jako skutecznego środka zwalczania fałszywej rosyjskiej narracji historycznej.
Nadia Gergało-Dąbek
Źródła:
[1] Polscy naukowcy zrekonstruowali wygląd żony Jarosława Mądrego, Nauka w Polsce, 29.08.2026, https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C410966%2Cpolscy-naukowcy-zrekonstruowali-wyglad-zony-jaroslawa-madrego.html
[2] EU citizens’ support for Ukraine is solid, Eurobarometer survey finds, European Parliament, 14 XII 2022, https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20221205IPR60901/eu-citizens-support-for-ukraine-is-solid-eurobarometer-survey-finds
[3] Profil Maryny Trattner: https://www.facebook.com/marina.trattner
[4] "Тисячі документів". Марина Траттнер досліджує історію України у шведських архівах, Radio Sweden Ukrainian, https://sverigesradio.se/artikel/maryna-trattner-doslidzhuie-istoriiu-ukrainy-u-shvedskykh-arkhivakh
[5] До України привезли копію листа Карла ХІІ про визнання незалежності Запорізької Січі, Укрінформ, 04.07.2022, https://www.ukrinform.ua/rubric-society/3521954-do-ukraini-privezli-kopiu-lista-karla-hii-pro-viznanna-nezaleznosti-zaporizkoi-sici.html
[6] Zob. L. Ćwikła, A. Kosylo, Konstytucja z 1710 roku, „Czasy Nowożytne” 2005, t. XVIII-XIX, s. 55-68 (https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Czasy_Nowozytne_periodyk_poswiecony_dziejom_polskim_i_powszechnym_od_XV_do_XX_wieku/Czasy_Nowozytne_periodyk_poswiecony_dziejom_polskim_i_powszechnym_od_XV_do_XX_wieku-r2005-t18_19/Czasy_Nowozytne_periodyk_poswiecony_dziejom_polskim_i_powszechnym_od_XV_do_XX_wieku-r2005-t18_19-s55-68/Czasy_Nowozytne_periodyk_poswiecony_dziejom_polskim_i_powszechnym_od_XV_do_XX_wieku-r2005-t18_19-s55-68.pdf)
[7] Конституція Пилипа Орлика. Повернення через 311 років, Ukrinform, 11.08.2021, https://www.ukrinform.ua/rubric-society/3296338-konstitucia-pilipa-orlika-povernenna-cerez-311-rokiv.html
[8] Скарби шведських архівів: документи з історії України, упор. М. Траттнер, Одеса, Видавець: Музей української книги, 2021, 259 с. Książka dostępna online na stronie: https://chtyvo.org.ua/authors/Trattner_Maryna/Skarby_shvedskykh_arkhiviv_Dokumenty_z_istorii_Ukrainy/
[9] Ukrainas politiska historia, Riksarkivet, https://sok.riksarkivet.se/amnesomrade?infosida=amnesomrade-ukrainas-politiska-historia
[10] В Стокгольмі відкриється важлива для України виставка: ”Перехрестя: 1000 років спільної історії Швеції та України”, Погляд, 01.02.2024, https://poglyad.tv/v-stokgolmi-vidkriietsya-vazhliva-dlya-ukrayini-vistavka-perehrestya-1000-rokiv-spilnoyi-istoriyi-shveciyi-ta-ukrayini-article
[11] «Петро I був варваром». Які свідчення про московських царів та українських гетьманів знайдені в архівах Швеції, https://nv.ua/ukr/ukraine/events/istoriya-ukrajini-v-arhivah-shveciji-shcho-stalo-vidomo-pro-moskovskih-cariv-ta-ukrajinskih-getmaniv-50250334.html
