Instytut Nauk o Ziemi i Środowisku jest nową, funkcjonującą od 1.10.2019 roku, jednostką organizacyjną Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, odpowiadającą za prowadzenie badań naukowych w dyscyplinie „nauki Ziemi i środowisku”. Jego tradycje badawcze sięgają początków Uczelni, tj. powołanej w dniu 11 kwietnia 1945 roku Katedry Geografii Ogólnej. Z formalnego punktu widzenia jego funkcjonowanie nawiązuje do powołanego w dniu 1.10.1970 roku Instytutu Nauk o Ziemi, jednostki organizacyjnej dawnego Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMCS.

Obecnie Instytut tworzą trzy katedry: Katedra Geologii, Gleboznawstwa i Geoinformacji, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii oraz Katedra Hydrologii i Klimatologii. Są to jednostki o dużym kadrowym potencjale badawczym, wyposażone w nowoczesną aparaturę badawczą. Zatrudniają one specjalistów o wysokich kompetencjach naukowych i praktycznych z zakresu geologii, gleboznawstwa, geomorfologii, hydrologii, klimatologii, geograficznych systemów informacyjnych (GIS) oraz naziemnego skaningu laserowego (TLS).

Główne kierunki badań naukowych pracowników Instytutu koncentrują się wokół zagadnień z zakresu: stratygrafii i paleogeografii czwartorzędu, historycznej i współczesnej ewolucji geosystemów (lessowych, wodno-błotnych, glacjalno-peryglacjalnych), zmian środowiska przyrodniczego (wód, gleb) pod wpływem współczesnych zmian klimatu i nasilającej się antropopresji, a także ochrony geodziedzictwa.

Badania naukowe prowadzone są we współpracy z krajowymi i międzynarodowymi partnerami. Poza obszarem Lubelszczyzny (ze stałą siecią pomiarową elementów meteorologicznych i hydrologicznych, w tym „Roztoczańską Stacją Naukową” w Guciowie) obejmują one Spitsbergen (w oparciu o stację UMCS w Calypsobyen) oraz obszary Ukrainy, Białorusi i Rosji. Głównym źródłem ich finasowania są projekty badawcze pozyskiwane z Narodowego Centrum Nauki (NCN), a także z Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) oraz innych instytucji finansujących naukę w Polsce.

Instytut prowadzi szeroką współpracę z otoczeniem zewnętrznym. Do grona naszych głównych konsorcjantów/interesariuszy zewnętrznych należą: Miasto i Gmina Lublin, samorządy miast i gmin województwa lubelskiego, Miejskie Przedsiębiorstwo Wodno-Kanalizacyjne, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie, Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Parki Narodowe – Poleski oraz Roztoczański, Zespół Lubelskich Parków Krajobrazowych, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, firmy budowlane i inne lubelskie przedsiębiorstwa korzystające z zasobów abiotycznych środowiska naturalnego.

Instytut aktywnie uczestniczy w popularyzacji wiedzy o środowisku naturalnym. Poza corocznymi, interdyscyplinarnymi wydarzeniami edukacyjno-promocyjnymi (Dzień Ziemi, Lubelski Festiwal Nauki) do imprez, które na stałe wpisały się w kalendarz Instytutu należą coroczne obchody Światowego Dnia Mokradeł (World Wetlands Day).