Marcin Lipowski (Katedra Marketingu, Instytut Nauk o Zarządzaniu i Jakości, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej),
Anna Sędłak (Szkoła Doktorska, Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II)
Celem artykułu jest scharakteryzowanie publiczności festiwalu Noc Kultury z punktu widzenia wyników badań ilościowych i jakościowych. Badania ilościowe zrealizowano podczas festiwalu w 2017 roku przy pomocy ankiety papierowej (PAPI). Przebadano 426 osób, które udzieliły pisemnych odpowiedzi na otrzymanych formularzach. Badania jakościowe przeprowadzono w 2018 roku z wykorzystaniem krótkich wywiadów na wpół ustrukturyzowanych (28 wywiadów z 30 osobami) oraz pogłębionych wywiadów mobilnych wspomaganych fotografiami (18 wywiadów indywidualnych). Rozważania dotyczą najważniejszych cech społeczno-demograficznych publiczności, powodów wzięcia udziału w festiwalu oraz jego ocen. Ponadto omówione zostają najbardziej popularne sposoby uczestniczenia w Nocy Kultury oraz wydatki, jakie temu towarzyszą.
Słowa kluczowe: publiczność, badania ilościowe, badania jakościowe
Celem artykułu jest scharakteryzowanie publiczności festiwalu Noc Kultury z punktu widzenia wyników badań ilościowych i jakościowych. Ze względu na specyfikę Nocy Kultury w artykule przyjęto definicję publiczności jako zbiorowości osób znajdujących się na terenie lubelskiego Starego Miasta i Śródmieścia w trakcie wydarzeń znajdujących się w oficjalnym programie festiwalu. Dodatkowym kryterium, jakie musiała spełnić dana osoba, aby zostać zaliczona do publiczności, było zadeklarowanie celowego przebywania w tych okolicznościach („Jestem tu, na Nocy Kultury”).
Badania ilościowe zrealizowano podczas festiwalu Noc Kultury w 2017 roku przy pomocy ankiety papierowej (PAPI). Przebadano 426 losowo dobranych osób, które udzieliły pisemnych odpowiedzi na otrzymanych formularzach.
Badania jakościowe przeprowadzono w 2018 roku z wykorzystaniem wywiadów na wpół ustrukturyzowanych (28 wywiadów z łącznie 30 osobami o długości od 3 do 17 minut) oraz pogłębionych wywiadów mobilnych wspomaganych fotografiami (18 wywiadów indywidualnych trwających od 50 do 110 minut). Choć badania zostały przeprowadzone w czasie dwóch edycji festiwalu, w artykule przedstawiamy ich rezultaty jako spójną opowieść. W obydwu zasady doboru próby zostały opracowane w oparciu o identyczną definicję publiczności. Dane zbieraliśmy, przebywając w przestrzeni miejskiej, w której miały miejsce wydarzenia festiwalowe – w jego trakcie (w 2017 roku) oraz w następujących dniach, ale wspomagając się fotografiami zrobionymi przez badanych w czasie festiwalu (w 2018 roku). Ponadto, analizując dane, skupiliśmy się na identyfikacji schematów podejmowania decyzji i działania oraz leżących u ich podstaw potrzeb, wrażeń czy emocji, które można było uznać za charakterystyczne dla udziału w Nocy Kultury, niezależnie od jej odsłony w danym roku. W szczególności artykuł przedstawia najważniejsze cechy społeczno-demograficzne publiczności Nocy Kultury oraz wnioski dotyczące powodów wzięcia udziału w festiwalu, sposobów uczestniczenia (z uwzględnieniem zjawiska towarzyskości oraz wielkości ponoszonych wydatków) i tego, jak wydarzenie jest oceniane.
Definicje publiczności, jakie pojawiają się w literaturze, często opierają się na dwóch kryteriach: terytorialnym (dotyczącym przebywania w określonym miejscu) i treściowym (dotyczącym skupienia na jakimś przekazie). Według Głównego Urzędu Statystycznego widzowie i słuchacze to „ludzie zgromadzeni, przebywający w określonym miejscu w celu oglądania i słuchania przedstawienia, koncertu lub seansu filmowego; publiczność”[1]. Erving Goffman wspomina o tzw. „zgromadzeniu społecznym” jako normatywnie ustabilizowanej strukturze, która jest „bytem przemijającym, z natury ulotnym, ożywianym przez przybycie i zanikającym wraz z rozejściem się jego uczestników”[2]. W Słowniku Antropologii i Socjologii Kultury publiczność przedstawia się jako uwikłaną w przedstawienie, gdzie staje się ona współautorem spektaklu[3]. Wreszcie Tomasz Goban-Klas pisze, że publiczność to „zbiór osób, których uwaga jest skierowana na konkretny przekaz, to także ogół osób, które okresowo korzystają z przekazów określonego rodzaju” [4] . Nicholas Abercrombie i Brian Longhurst rozróżniają trzy typy publiczności ze względu na jej doświadczenia (audience experience): prostą publiczność (simple audience), masową publiczność (mass audience) oraz rozproszoną publiczność (diffused audience)[5]. Pierwsza z nich dotyczy osób zgromadzonych na wydarzeniu w jednym miejscu i czasie. Druga odnosi się do osób, które uczestniczą w wydarzeniu za pośrednictwem mediów. Trzecia jest związana z życiem codziennym, w którym każdy gra rolę wykonawcy i publiczności [6] . Dwie istotne cechy doświadczenia „prostej publiczności” – określona lokalizacja wydarzenia oraz skupienie na przekazie[7] – odnoszą się do Nocy Kultury. Niemniej definicja Abercrombie’go i Longhursta nie wyczerpuje kryteriów definicyjnych, jakie przyjęliśmy w naszych badaniach.
Poza kryterium terytorialnym i treściowym w definicjach publiczności pojawia się także aspekt dotyczący intencji danej osoby – jej chęci uczestniczenia w wydarzeniu, powzięcia pewnego zamiaru. Joe Mackellar pisze, że termin publiczność może obejmować osoby, które mogą, ale nie muszą uczestniczyć w wydarzeniu z intencją[8]. Przynależność danej osoby do publiczności ma przejściowy charakter, może się zmieniać bardzo szybko. Widzem może stać się przez chwilę wolontariusz, artysta lub przypadkowy przechodzień[9]. Z kolei dla Gabriela Tarde’a publiczność to zbiorowość czysto duchowa „jednostek rozproszonych i fizycznie oddzielonych, których spoistość jest spoistością czysto myślową”[10]. Antonina Kłoskowska, idąc za jego myślą, sformułowała definicję publiczności, w której rozumie ten termin jako zbiorowość oddziałującą umysłowo, powodującą „zjednoczenie psychiczne ludzi bez zbliżenia fizycznego, jakie występuje w tłumie”[11]. To również jej zdaniem „luźne ugrupowanie, charakteryzujące się pewną wspólnością zainteresowań, wiedzy, potrzeb i ocen”[12]. Rozróżnia ona dwa rodzaje publiczności, dzieląc je z uwagi na skupienie w jednej przestrzeni i rozproszenie przestrzenne: publiczność bezpośrednią lub audytorium oraz publiczność kultury masowej.
Ze względu na specyfikę Nocy Kultury przyjęliśmy definicję publiczności, która obejmuje trzy kryteria: przebywania w określonym miejscu, skupienia na przekazie i deklaracji dotyczącej uczestniczenia w wydarzeniu. Noc Kultury jest rozproszona przestrzennie, nie odbywa się w konkretnym miejscu, ale na określonym terytorium – większość atrakcji (złożona z dużej liczby działań, wydarzeń i obiektów) znajduje się na terenie Starego Miasta i Śródmieścia. Noc Kultury charakteryzuje rozciągnięcie w czasie, brakuje wyraźnie zaznaczonego rozpoczęcia i zakończenia. Mimo że oficjalny program trwa od 19.00 do 2.00, wiele obiektów jest dostępnych do zobaczenia i nieco wcześniej i, nierzadko, dużo później. Zarazem nie wszyscy przebywający w czasie Nocy Kultury na Starym Mieście czy w Śródmieściu są publicznością festiwalu. To mogą być mieszkańcy, właściciele firm, obsługa punktów gastronomicznych i handlowych, przechodnie itd. Zdarzają się też osoby, które przychodzą na Stare Miasto bez świadomości, że ma tam miejsce festiwal, ale będąc na miejscu, postanawiają do niego dołączyć.
Biorąc pod uwagę powyższe założenia, publiczność Nocy Kultury określiliśmy jako zbiorowość osób, które spełniają jednocześnie trzy kryteria: 1) znajdują się na terenie lubelskiego Starego Miasta i Śródmieścia; 2) w czasie, gdy trwają wydarzenia oficjalnie wpisane w program; 3) deklarują, że znajdują się na tym terenie i w tym czasie celowo – po to, aby wziąć udział w Nocy Kultury. W konsekwencji do prób badawczych w naszych projektach należały zarówno takie osoby, które wybrały się na festiwal specjalnie, jak i te, które na co dzień mieszkały lub pracowały na terenie objętym działaniami festiwalowymi, ale zgodziły się ze stwierdzeniem „Jestem tu na Nocy Kultury”. Jednocześnie, przy tak sformułowanych kryteriach, do publiczności i próby badawczej nie zaliczyliśmy osób, które nie były obecne na festiwalu, choć mogły zapoznać z nim za pośrednictwem komunikatów medialnych.
Przedstawione w niniejszym artykule wnioski pochodzą z dwóch badań publiczności Nocy Kultury: ilościowego badania zrealizowanego w 2017 roku przy pomocy ankiety papierowej (PAPI) oraz jakościowego badania przeprowadzonego w 2018 roku[13].
Metodą badawczą w 2017 roku była ankieta papierowa (PAPI). Kwestionariusz przygotowany został w dwóch wersjach – dla osób mieszkających oraz niemieszkających w Lublinie. Obie były dostępne w języku polskim i angielskim. Respondentów pytaliśmy, między innymi, o powody wzięcia udziału w festiwalu, źródła informacji na jego temat, sposoby uczestniczenia (towarzystwo, środek lokomocji, sposób dokonywania wyboru punktów programu, rodzaje i wielkość ponoszonych wydatków), oceny festiwalu pod różnymi kątami, a także przeszłe doświadczenia i deklaracje co do przyszłego udziału w Nocy Kultury oraz trzech innych plenerowych festiwalach kulturalnych. Dodatkowo osoby spoza Lublina odpowiadały na pytania o powody przyjazdu do Lublina, aktywności towarzyszące udziałowi w festiwalu, oceny pobytu w mieście. Ze względu na zobowiązania wobec grantodawcy w kwestionariuszu znalazły się też pytania dotyczące ocen wpływu festiwalu na rozwój społeczno-gospodarczy i wizerunek miasta[14]. Objętość kwestionariusza (30 pytań w wersji dla osób niemieszkających w Lublinie) nie pozwoliła nam na dołączenie takich, które pozwoliłyby na pogłębione scharakteryzowanie preferencji kulturalnych uczestników Nocy Kultury[15].
Sposób organizacji zbierania danych ilościowych wynikał z przyjętej definicji publiczności. Zbieranie danych miało miejsce w godzinach 19.00–22.30 w kilkunastu lokalizacjach, w których odbywały się wydarzenia Nocy Kultury. Respondentów rekrutowało łącznie 22 ankieterów. Do próby badawczej dobierano co dziesiątą napotkaną osobę, zaś podchodząc do grupy, badano tylko jedną osobę (dobieraną losowo według ostatnio obchodzonych urodzin). Z próby badawczej eliminowano osoby zaangażowane w organizację wydarzenia oraz świadome wydarzenia, ale niebiorące w nim udziału. Kwestionariusz rozdawano osobom uczestniczącym w festiwalu, które udzielały pisemnych odpowiedzi na pytania. Następnie były one odbierane przez ankieterów. Kwestionariusz ankiety wypełniło 426 osób. Z analiz wyeliminowano kwestionariusze zawierające błędy logiczne, wypełnione przez osoby poniżej 16. roku życia, niekompletne oraz zawierające sprzeczne odpowiedzi. Ostatecznie analizom poddano 400 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy; analizowano wersję elektroniczną udzielonych odpowiedzi z wykorzystaniem oprogramowania SPSS.
Dwie główne metody badawcze zastosowane w badaniu jakościowym to krótkie wywiady na wpół ustrukturyzowane oraz pogłębione wywiady mobilne wspomagane fotografiami[16]. Badanie metodą krótkich wywiadów miało charakter eksploracyjny. Na tydzień przed festiwalem chcieliśmy dowiedzieć się, jakie są oczekiwania i wyobrażenia uczestników co do nadchodzącej edycji imprezy. W scenariuszu wywiadu znalazły się więc pytania dotyczące przeszłych doświadczeń (powodów udziału, ocen, momentów i obiektów, które najbardziej zapadły w pamięć) oraz takie, które wymagały uruchomienia wyobraźni i antycypowania przyszłych zdarzeń. Do próby wybierano wyłącznie osoby deklarujące, że w przeszłości wzięły udział w festiwalu. Dążono też do uzyskania możliwie największej różnorodności respondentów ze względu na wiek, płeć oraz zakładany status społeczno-ekonomiczny. Zebrany materiał obejmował 28 rozmów o długości od 3 do 17 minut. W wywiadach wzięło udział 30 osób (rozmowy odbywały się też w grupach).
Pogłębione wywiady mobilne miały na celu ustalenie, jakie są najważniejsze sposoby uczestniczenia w Nocy Kultury oraz doświadczenia z nich wynikające. Dla niniejszego artykułu najważniejsze będą ustalenia dotyczące pierwszego z dwóch tematów, czyli odnoszące się do sposobów uczestnictwa w festiwalu. Wywiady zostały przeprowadzone na dwóch grupach celowo dobranych osób, liczących łącznie 18 osób. W pierwszej grupie, tzw. „eksperckiej”, znajdowali się studenci podyplomowych Studiów Miejskich prowadzonych przez Instytut Badań Przestrzeni Publicznej w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Osiem z dziewięciu osób należących do tej grupy nie pochodziła z Lublina, nie miała z nim żadnych aktualnych związków i nie znała Nocy Kultury. Druga grupa badanych, tzw. „lubelska”, została zrekrutowana wśród uczestników, którzy wcześniej brali udział w festiwalu, byli związani z Lublinem (zamieszkaniem, pracą) i nie mieli żadnych zawodowych ani wolontariackich doświadczeń w pracy w sektorach związanych z zarządzaniem miastem lub kulturą.
Pogłębione wywiady mobilne zostały przeprowadzone według następującego schematu. W Noc Kultury wszystkie osoby badane miały uczestniczyć w festiwalu według własnych upodobań, bez żadnego zadanego planu. Jedyne, o co poproszono, to wykonywanie telefonem zdjęć w odpowiedzi na hasło „Moja Noc Kultury”. Same wywiady zostały zrealizowane już po festiwalu: z grupą „ekspercką” w niedzielny poranek bezpośrednio po Nocy, z grupą „lubelską” – w odstępie dwóch tygodni od festiwalu. Wywiady rozpoczynały się od spotkania badaczy i badanych w siedzibie Warsztatów Kultury (organizatora Nocy Kultury). Ze zbioru własnych zdjęć z czasu festiwalu każdy z badanych wybierał pięć miejsc, do których chciałby wrócić. Właściwy wywiad odbywał się w parze badacz–badany w czasie spaceru po tych właśnie miejscach. W każdym z wybranych miejsc badacz wyświetlał zdjęcie wykonane przez osobę badaną w czasie Nocy Kultury. Następnie osoba badana opowiadała o swoich doświadczeniach w danym miejscu w czasie festiwalu oraz różnicach w jego funkcjonowaniu i atmosferze, jakie dostrzega w stosunku do zwykłego dnia.
Wszystkie krótkie wywiady na wpół ustrukturyzowane oraz pogłębione wywiady mobilne zostały nagrane. Pełna transkrypcja objęła dziewięć pogłębionych wywiadów mobilnych, które uznano za źródło bogatych, najbardziej wartościowych danych. Dane te zostały poddane mikrokodowaniu oraz kodowaniu zogniskowanemu i selektywnemu[17]. W efekcie analiz stworzono wstępną matrycę kodów i kategorii. Pozostałe wywiady posłużyły do zweryfikowania i udoskonalenia wniosków. Wszystkie były analizowane w toku wielokrotnych odsłuchów, zaś najbardziej istotne fragmenty zostały spisane i poddane pełnowymiarowemu kodowaniu.
Noc Kultury przyciąga publiczność, która mieszka zarówno w Lublinie, jak i poza miastem. Trzech na czterech respondentów (75,5% badanych) deklaruje, że mieszka w Lublinie, a pozostałe zbadane osoby najczęściej deklarowały zamieszkanie w obszarze województwa lubelskiego.
W próbie badawczej znalazły się osoby w wieku od 16 do 76 lat. Typowym uczestnikiem Nocy Kultury jest kobieta w wieku 28 lat zamieszkująca na stałe w Lublinie (wskazanie dotyczy dominanty – najczęściej rejestrowanego uczestnika ze względu na wiek, płeć oraz miejsce zamieszkania). Średni wiek uczestnika festiwalu wynosił 33 lata, najczęściej reprezentował on pokolenie Y – 56,5% (osoby urodzone w latach 1981– 1997 – w wieku 20–36 lat), był kobietą (ok. 61% uczestników). Drugie pod względem liczebności było pokolenie X (osoby w wieku 37–52 lata); stanowiło ono 20,5% uczestników. Kolejną grupą pod względem liczebności były osoby w wieku powyżej 52 lat (przedstawiciele pokolenia Baby Boomers), stanowiące ok. 12,5% uczestników. Względnie najmniej osób należało do pokolenia Z – 10,5% badanych, w tym przypadku była to grupa badana w przedziale wieku 16–19 lat. Ponad połowa badanych (55,8%) zadeklarowała posiadanie wyższego wykształcenia (magisterskiego i licencjackiego), 23% – średniego, 12% – pomaturalnego. Bycie na utrzymaniu innych członków rodziny wskazywało 35% uczestników badania. Zdecydowana większość ankietowanych osób oceniła swoją sytuację finansową jako dobrą lub bardzo dobrą (łącznie 74% osób). W grupie zbadanych osób znalazło się ok. 2,5% obcokrajowców, w większości studentów lubelskich uczelni. Wszyscy należeli do pokolenia Y. Szczegółową charakterystykę uczestników festiwalu prezentuje tabela 1.
Tabela 1. Podstawowe cechy publiczności Nocy Kultury
|
Charakterystyka |
Odsetek publiczności |
|
|
Płeć |
kobieta |
61,3 |
|
Pokolenie |
Z |
10,5 |
|
Wykształcenie |
gimnazjalne |
6,5 |
|
Rola pełniona w gospodarstwie domowym |
osoba pozostająca na utrzymaniu innych członków rodziny |
35,9
|
|
Ocena własnej sytuacji materialnej |
bardzo dobra |
19,0 |
Źródło: opracowanie własne
Osoby spoza Lublina uczestniczące w Nocy Kultury były młodsze w stosunku do tych zamieszkałych w mieście. W odniesieniu do płci przeciętny wiek kobiet był wyższy od mężczyzn. Warto zauważyć, że istotne statystycznie różnice wieku zaobserwowano tylko w przypadku mężczyzn, którzy średnio wśród osób spoza Lublina w roku badania mieli 28 lat i byli młodsi od mężczyzn z Lublina[18]. Różnice wieku pomiędzy kobietami a mężczyznami w żadnym przypadku nie były istotne statystycznie (por. wykres 1).
Wykres 1. Rok urodzenia wybranych grup uczestników Nocy Kultury
Źródło: opracowanie własne
Udział w poprzednich edycjach Nocy Kultury brało 68,5% respondentów; mniej niż 1/3 badanych uczestniczyła w wydarzeniu po raz pierwszy. Blisko 79% z nich brało w niej udział w roku poprzedzającym badanie. Częściej byli to mieszkańcy Lublina (75%) niż osoby przyjezdne (48%). Przeciętna osoba, która doświadczyła wcześniejszych Nocy Kultury, brała w nich udział średnio trzy razy. Także w tym przypadku mieszkańcy miasta uczestniczyli w wydarzeniu częściej od przyjezdnych osób (różnica pomiędzy obiema grupami wynosi 1 i jest istotna statystycznie). W wydarzeniu w latach poprzednich najczęściej partycypowali przedstawiciele pokolenia X (74% badanych), najrzadziej – pokolenie Z (51% respondentów)[19]. Częstotliwość udziału w poprzednich edycjach Nocy Kultury wyraźnie różni się w zależności od pokolenia respondentów, co prezentuje wykres 2.
Najbardziej lojalną grupą w stosunku do wydarzenia jest grupa respondentów najstarszych, należących do pokolenia Baby Boomers (BB); brali oni udział w festiwalu średnio w więcej niż czterech edycjach. Następne w kolejności jest pokolenie X uczestniczące co najmniej w trzech poprzednich Nocach Kultury. Dane te częściowo uzasadnia wiek osób badanych. Warto pamiętać o tym, że badania prowadzono po dziesięciu edycjach festiwalu.
Wykres 2. Częstotliwość udziału wybranych grup respondentów w poprzednich edycjach Nocy Kultury
Źródło: opracowanie własne
Udział w kolejnej edycji Nocy Kultury deklaruje ok. 94% respondentów (łączny odsetek odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak” na pytanie dotyczące udziału w wydarzeniu w następnym roku).
W kwestionariuszu znalazło się też pytanie dotyczące udziału w trzech innych plenerowych festiwalach kulturalnych odbywających się co roku w Lublinie. Były to: Carnaval Sztukmistrzów, Wschód Kultury – Inne Brzmienia Art’n’Music Festival oraz Jarmark Jagielloński[20]. Pomimo odmiennych założeń programowych i celów wszystkie wydarzenia są do siebie podobne pod względem organizacyjnym: mają wieloletnią historię, są ogólnodostępne oraz cieszą się ogromną popularnością wśród mieszkańców i turystów. Osoby badane podczas Nocy Kultury uczestniczyły w przeszłości w innych wymienionych festiwalach: ok. 70% w Carnavale Sztukmistrzów, 67% w Jarmarku Jagiellońskim, 34% w Innych Brzmieniach. Niższe odsetki wskazań dotyczą osób niemieszkających w Lublinie. W Carnavale Sztukmistrzów brało udział 50% z nich, w Jarmarku Jagiellońskim – 49,4%, a festiwalu Inne Brzmienia – 28% takich osób. Z trzech wskazanych w kwestionariuszu festiwali Carnaval Sztukmistrzów ma formułę i atmosferę najbardziej zbliżoną do Nocy Kultury. Publiczności obydwu imprez zachodzą na siebie w największym stopniu (69,4% uczestników Nocy Kultury wzięło wcześniej udział w Carnavale, 67,5% uczestników Carnavalu – w Nocy Kultury). Z kolei Inne Brzmienia to festiwal przede wszystkim muzyczny, który w większym stopniu wymaga dokonania wyboru konkretnych artystów i wydarzeń. Mimo tego, że obydwie imprezy mają zbliżone profile uczestników[21], publiczność Nocy Kultury wyraża widocznie mniejsze zainteresowanie udziałem w Innych Brzmieniach.
Dla 49% osób uczestniczących w Nocy Kultury, a niemieszkających w Lublinie udział w tym wydarzeniu jest jednym z głównych powodów przyjazdu do miasta. Dla blisko 38% powodem przyjazdu jest chęć odwiedzenia rodziny lub znajomych. Dla około 20% jest to wzięcie udziału w wydarzeniu kulturalnym innym niż Noc Kultury, a dla ponad 16% – zwiedzanie zabytków Lublina. Respondenci mogli wskazać łącznie nie więcej niż trzy powody przyjazdu do miasta. Jednoczesne wskazanie udziału w Nocy Kultury i odwiedzin znajomych lub rodziny wskazuje ponad 20% respondentów przyjeżdżających do miasta. Przypadkowe znalezienie się na Nocy Kultury deklaruje 5,3% ogółu badanych, przy czym 11% osób spoza Lublina i jedynie 3,3% osób mieszkających na stałe w mieście.
Najczęstszymi wskazywanymi powodami uczestnictwa w wydarzeniu są (dla wszystkich badanych):
Z odpowiedzi na pytanie „inny powód, jaki?” wynika, że wiele badanych osób zna Noc Kultury, uczestniczyło w niej nierzadko wielokrotnie i po prostu kojarzy stały termin wydarzenia. Na motywacje takich osób więcej światła rzucają wyniki badań jakościowych. Osoby, które uczestniczyły we wcześniejszych edycjach festiwalu, przychodziły z potrzebą bycia zaskoczonym – chciały doświadczyć czegoś nowego i nieoczekiwanego. Uczestnicy przychodzą na festiwal również po to, aby zobaczyć wydarzenia czy instalacje, które trudno byłoby sobie wyobrazić w danym miejscu bez namacalnego doświadczenia. Badani podkreślali, że każda Noc Kultury jest inna, niepowtarzalna – niewzięcie udziału w danej edycji oznacza dla nich stratę.
Z kolei wśród osób, które były na Nocy Kultury pierwszy raz, najczęściej wskazywane powody wzięcia w niej udziału to:
Dla osób, które uczestniczą w Nocy Kultury pierwszy raz, szczególnie ważnym powodem jest docierająca do nich informacja, polecanie lub zaproszenie na wydarzenie przez inne osoby.
Informacje o samym wydarzeniu pozyskiwane są najczęściej z:
Osoby uczestniczące w wydarzeniu po raz pierwszy częściej pozyskują informacje o Nocy Kultury od rodziny, znajomych – 46,0%, z Facebooka – 40,3%, z plakatów, bilbordów – 13,7%. Z pozostałych wskazanych powyżej źródeł nieco rzadziej niż cała populacja.
Noc Kultury jest dla wielu osób wydarzeniem towarzyskim. W artykule została przyjęta definicja towarzyskości Georga Simmla, według którego to „zabawowa forma uspołecznienia”[22]. Twierdzi on, że towarzyskość w swojej właściwej postaci nie posiada celu rzeczowego, treści oraz konsekwencji zewnętrznych. Charakteryzuje się jedynie obcowaniem czysto towarzyskim. Z tego względu ogranicza się do uczestniczących w tym obcowaniu jednostek. O jego charakterze decydują cechy danych osób (m.in. uprzejmość czy wykształcenie) regulowane przez poczucie taktu, które daje możliwość przystosowania się do relacji z innymi w danych sytuacjach społecznych.
Wyniki badania ilościowego potwierdzają, że badani najczęściej spędzają Noc Kultury w gronie znajomych (59,7%), następnie z partnerem/partnerką lub w gronie rodzinnym (odpowiednio 23,9% i 23,4%). Najrzadziej są na Nocy Kultury sami (3,8%). Osoby mieszkające w Lublinie nieco częściej spędzają Noc ze znajomymi lub rodziną (odpowiednio 62,2% i 24,7%), natomiast osoby spoza Lublina częściej z partnerem/partnerką (30,6%).
Sposób spędzania Nocy Kultury wyraźnie różnicuje pokolenie respondentów (por. wykres 3). Przeprowadzona analiza korespondencji wskazuje, że starsze pokolenia – Baby Boomers oraz X – najczęściej spędzają Noc Kultury w towarzystwie rodziny, pokolenie Y najczęściej ze znajomymi lub partnerem/partnerką, a najmłodsze pokolenie Z stosunkowo często samotnie.
Wykres 3. Sposób spędzania Nocy Kultury w zależności od pokolenia respondentów
Źródło: opracowanie własne
Również z badań jakościowych wynika, że posiadanie towarzystwa jest dla wielu osób konieczne, by w pełni doświadczyć tego, co dzieje się na festiwalu. Jak wyjaśnia jedna z badanych:
O, w grupie zawsze, po pierwsze, jest weselej, jest raźniej […]. Na przykład: co widzą cztery pary oczu, to może nie zawsze zauważy ta jedna. I fajnie, na przykład, wymienianie się poglądami, wymienianie się, co mi się podoba, a co się tobie podoba. Tak, bo ja, powiedzmy… tego nie widzę, jak patrzę, ale druga osoba już na to zwróciła uwagę. (kobieta 1, grupa „lubelska”, zna NK)
Każda z osób w grupie dostrzega coś innego i na bieżąco dzieli się swoimi spostrzeżeniami ze swoimi współtowarzyszami. Można więc uznać, że zjawisko towarzyskości sprzyja nie tylko zbieraniu wrażeń, ale także pogłębionej interpretacji ich znaczeń.
Przemieszczanie się jest najbardziej popularnym sposobem uczestniczenia w Nocy Kultury. Świadczy o tym choćby informacja na oficjalnej stronie festiwalu, z której można dowiedzieć się, że Noc „to tysiące uśmiechniętych ludzi spacerujących pięknymi uliczkami w poszukiwaniu niezapomnianych wrażeń”[23]. Te słowa uwydatniają specyfikę festiwalu, jaką jest intencjonalne znajdywanie się w przestrzeni miejskiej – głównie na Starym Mieście i w Śródmieściu w Lublinie (por. definicja publiczności w niniejszym artykule).
Jak wynika z badań ilościowych, uczestnicy docierają na Noc Kultury najczęściej komunikacją miejską (35,2%), samochodem (33,7%) lub pieszo (26,1%). Osoby spoza Lublina częściej korzystają z samochodu (59,4%), a mieszkające na stałe w mieście – komunikacji publicznej (38,8%). Pokolenie respondentów determinuje sposób dotarcia na wydarzenie. Pokolenie Y przychodzi na wydarzenie często pieszo, pokolenie X przyjeżdża samochodem, BB dociera do centrum miasta taksówką, zaś a pokolenie Z – komunikacją miejską lub taksówką (por. wykres 4).
Wykres 4. Sposób dotarcia na Noc Kultury w zależności od pokolenia respondentów
Źródło: opracowanie własne
Wyniki badań jakościowych pokazują z kolei, że udział w Nocy Kultury polega na „trafianiu w pewne miejsca w odpowiednim czasie”[24]. Wynika to w dużej mierze ze specyfiki festiwalu, którego program i rozmieszczenie przestrzenne zachęca do poszukiwania nowych wrażeń. Odwiedzone miejsca uczestnicy sami określają jako punkty. W ten sposób odnoszą się zarówno do konkretnych, statycznych obiektów oraz instalacji, jak i dłuższych działań i wydarzeń. Uczestnicy festiwalu rzadko zatrzymują się gdzieś na dłużej. Przebywanie w danym punkcie więcej niż kilka minut często wiąże się z poczuciem straty – to, czego w danej edycji festiwalu nie zobaczymy, już się nie powtórzy.
Uczestnicy Nocy Kultury rzadko mają plan sporządzony z wyprzedzeniem, a jeszcze rzadziej udaje im się go zrealizować. Wnioski te znajdują odzwierciedlenie w wynikach badania ilościowego. Najczęstsza odpowiedź na pytanie o wydarzenia, w jakich badani zamierzają uczestniczyć, to „nie wiem, nie mam sprecyzowanych planów zobaczę, gdzie trafię” (wskazuje ją 47,9% uczestników). Drugą najczęściej udzielaną odpowiedzią jest zamiar wzięcia udziału w kilku wybranych wydarzeniach – 41,1%. Zdecydowanie niższy odsetek respondentów wskazuje, że jeszcze nie wie lub weźmie udział w jednym z wydarzeń Nocy Kultury – odpowiednio 6% i 5% respondentów.
Osoby z Lublina częściej deklarują plany udziału w kilku wydarzeniach (43,1%), a spoza Lublina – brak sprecyzowanych planów (53,1%). Osoby biorące udział kolejny raz w Nocy Kultury najbardziej różnią się od osób uczestniczących w niej po raz pierwszy deklaracją udziału w kilku wybranych wydarzeniach. Składa ją 47,1% uczestników wcześniejszych Nocy Kultury i zaledwie 27,4% osób biorących w niej udział pierwszy raz. Może to świadczyć o tym, że świadomi uczestnicy Nocy Kultury śledzą informacje na jej temat i celowo wybierają określone atrakcje.
Tłumy ludzi na ulicach miasta znacznie wydłużają czas docierania do poszczególnych punktów. Ponadto, jeżeli Noc Kultury spędza się w towarzystwie, towarzysze współdecydują o wybieranych trasach i miejscach do zobaczenia. Noc Kultury sprzyja również spotkaniom z innymi i one też warunkują wybór ścieżki.
Sposób uczestnictwa, polegający na przemieszczaniu się, stanowi kontrast w stosunku do wielu innych festiwali czy aktywności kulturalnych. Na Nocy Kultury to właśnie dzięki przemieszczaniu się można docierać do różnych zaplanowanych wcześniej lub spontanicznie odwiedzanych atrakcji, które w ten sposób zaczynają być odbierane jako punkty po drodze.
Ludzie uczestniczą w festiwalu, ale jednocześnie w trakcie wydarzenia tłumnie odwiedzają lokale, w których można skorzystać z usług gastronomicznych. Tradycją Nocy jest brak miejsc w dziesiątkach kawiarni, pubów, restauracji na Starym Mieście i w jego pobliżu. Ludzie wydają pieniądze także na pamiątki, napoje, alkohol, dojazdy czy inne drobne zakupy. Osoby przyjezdne nierzadko muszą zarezerwować nocleg.
Uczestników zapytano o poziom wydatków w trakcie Nocy Kultury. Przeciętna osoba uczestnicząca w wydarzeniu w jego trakcie wydaje 90 zł. Osoby spoza Lublina deklarują wydatki na poziomie 170 zł, znacznie wyższym od osób mieszkających na stałe w Lublinie – 63 zł (różnice te są istotne statystycznie). Rozkłady wydatków w trakcie Nocy Kultury prezentuje wykres 5.
Osoby uczestniczące w poprzednich edycjach Nocy Kultury mieszkające w Lublinie wydają w trakcie wydarzenia więcej niż te, które trafiły tam po raz pierwszy. Z kolei osoby niemieszkające na stałe w mieście, uczestniczące w kolejnej Nocy Kultury, wydają mniej od tych osób, które biorą udział w Nocy Kultury po raz pierwszy.
Wykres 5. Wielkość wydatków w trakcie Nocy Kultury (w zł)
Źródło: opracowanie własne
Jak można przypuszczać, wielkość deklarowanych wydatków uzależniona jest od sytuacji materialnej badanej osoby. Rozkład odpowiedzi respondentów w zależności od deklarowanej sytuacji materialnej przedstawiał się następująco:
Wskazywane różnice były istotne statystycznie w przypadku osób deklarujących sytuację finansową jako bardzo dobrą i dobrą a każdą z pozostałych grup.
W kontekście deklarowanych wydatków istotna okazała się też rola pełniona przez daną osobę w gospodarstwie domowym. Osoby deklarujące, że są jedynymi żywicielami rodziny, pozwalają sobie na większe wydatki (średnio 160 zł) od osób będących jednym z żywicieli rodziny (średnio 105 zł) i osób pozostających na utrzymaniu innych członków rodziny (średnio 47 zł). Zestawienie poziomu wydatków w zależności od samooceny sytuacji materialnej i roli pełnionej w gospodarstwie domowym prezentuje wykres 6.
Wykres 6. Wielkość wydatków w trakcie Nocy Kultury (w zł)
Źródło: opracowanie własne
Największą kwotę wydają osoby o bardzo dobrej sytuacji materialnej, będące wyłącznymi żywicielami rodziny (432 zł), najmniejszą – osoby o bardzo złej sytuacji materialnej niezależnie od pełnionej roli w gospodarstwie domowym.
Z badania ilościowego wynika, że Noc Kultury jest najlepiej oceniana ze względu na atmosferę panującą podczas wydarzenia, następnie ze względu na dostęp do informacji oraz ogólne odczucia[25]. Nieco gorzej, ale również bardzo dobrze, został oceniony poziom organizacyjny imprezy, poziom artystyczny, atrakcyjność programu oraz zachowanie innych uczestników. Szczegółowe oceny poszczególnych aspektów Nocy Kultury prezentuje tabela 2.
Tabela 2. Ocena wybranych aspektów Nocy Kultury (odsetek ważnych odpowiedzi)[26]
|
Wyszczególnienie |
bardzo dobrze |
dobrze |
ani dobrze, ani źle |
źle |
bardzo źle |
|
Atrakcyjność programu |
48,7 |
45,3 |
5,2 |
0,8 |
0,0 |
|
Poziom artystyczny |
48,8 |
39,4 |
11,0 |
0,6 |
0,3 |
|
Atmosfera |
63,8 |
32,7 |
2,7 |
0,8 |
0,0 |
|
Zachowania innych uczestników |
32,1 |
47,9 |
18,2 |
1,9 |
0,0 |
|
Poziom organizacyjny |
48,7 |
45,5 |
5,1 |
0,8 |
0,0 |
|
Dostęp do informacji |
60,3 |
29,4 |
7,5 |
2,6 |
0,3 |
|
Ogólne odczucia związane z uczestnictwem w Nocy Kultury |
58,0 |
38,9 |
2,1 |
1,0 |
0,0 |
Źródło: opracowanie własne
Ogólne odczucia związane z uczestnictwem w Nocy Kultury są dla 55,5% bardzo dobre lub dobre – 37,3%. Przyjmując założenie, że odległości pomiędzy poszczególnymi stopniami użyte w pytaniu skali porządkowej są sobie równe, wykonano analizę korelacji liniowej Pearsona. W rezultacie można wskazać, które z elementów Nocy Kultury mają największy związek z ogólnymi odczuciami z uczestnictwem w wydarzeniu. Wykonana analiza pokazała, że najsilniejsza korelacja występuje z atmosferą (r = 0,576, p < 0,01), poziomem artystycznym (r = 0,564, p < 0,01) oraz atrakcyjnością programu (r = 0,533, p < 0,01). Można więc wyciągnąć wniosek, że te trzy elementy mają największy wpływ na ogólne zadowolenie uczestników Nocy Kultury.
Analizę wykonano, porównując także oceny osób mieszkających w Lublinie oraz spoza Lublina. W większości wymiarów oceny wystawione przez osoby mieszkające poza Lublinem były lepsze od tych wystawionych przez mieszkańców miasta.
Z kolei z badania jakościowego wynika, że dla uczestników Nocy Kultury ważne jest odczucie zmian w przestrzeni miasta. Według badanych festiwal ożywia miasto – staje się ono pełne gwaru, dynamiki i działań. Przypuszczalnie dzieje się tak, ponieważ w Noc Stare Miasto wypełniają tłumy, które też na różne sposoby użytkują jego przestrzeń. Stwarza to wrażenie, że „miasto jest tworzone przez ludzi i że miasto jest dla ludzi”[27]. Kolejnym sposobem odmieniania miasta, o jakim opowiadają badani uczestnicy festiwalu, jest jego upiększanie i dekorowanie. W tym sensie, z jednej strony, Noc Kultury sprawia, że miasto wydaje się bardziej atrakcyjne i interesujące, choć z drugiej strony, uwypukla wady wynikające ze złego stanu technicznego lub zaniedbania pewnych miejsc. Według badanych Noc nadaje nową twarz przestrzeniom, które na co dzień wydają się zwykłe oraz odczarowuje, ukazując możliwość zmiany miejsca na bardziej przystępne i budzące miłe skojarzenia. Badani twierdzą, że dzięki Nocy Kultury mogą odkrywać miasto na nowo, doświadczać je w nowym świetle. Jak opowiadają, wydarzenia i obiekty festiwalowe zachęcają do eksploracji miejsc na co dzień omijanych, odpychających, zapomnianych czy nieistniejących. Podobnie oddziałują zawieszone instalacje czy odbywające się wydarzenia, dzięki którym zapamiętuje się dane miejsce w określony, zwykle pozytywny sposób.
Założeniem artykułu było scharakteryzowanie publiczności Nocy Kultury. Z badań wynika, że w Nocy Kultury uczestniczą przede wszystkim osoby młode (67% miało od 16 do 36 lat), z wyższym wykształceniem (55,8%) i deklarujące co najmniej dobrą sytuację materialną (74%). W większości są to osoby mieszkające w Lublinie (75%). Blisko 70% badanych brało już udział w poprzednich edycjach wydarzenia, ok. 30% uczestniczy w nim po raz pierwszy. Publiczność Nocy Kultury chętnie bierze udział w festiwalach plenerowych o podobnej formule.
W świetle wyników badań ilościowych jednym z głównych powodów wzięcia udziału w festiwalu są zachęcające informacje na jego temat (dla niemal 47% badanych). Z kolei badania jakościowe pokazują, że osoby przychodzące na Noc Kultury przede wszystkim oczekują nowych wrażeń – chcą zostać zaskoczone czymś, czego wcześniej nie miały okazji doświadczyć.
Udział w Nocy Kultury jest aktywnością wysoce towarzyską. Odsetek osób biorących udział w festiwalu samotnie był marginalny (ok. 4%). Dla badanych posiadanie towarzystwa jest istotnym elementem doświadczenia festiwalowego – wspólnie wyznaczają odwiedzane miejsca, dzielą się spostrzeżeniami i interpretacjami.
Jednym z najbardziej popularnych sposobów uczestniczenia w Nocy Kultury jest swobodne przemieszczanie się pomiędzy obiektami i wydarzeniami. Przemieszczając się, uczestnicy Nocy rzadko kiedy mają plan, a jeśli nawet, traktują go elastycznie. Na wydarzenia i obiekty aż 48% badanych trafia przypadkowo. Uczestnicy wywiadów jakościowych podkreślają, że w żadnym punkcie (jak określają odwiedzane miejsca) nie zatrzymują się na dłużej; raczej dążą do zobaczenia jak największej ich liczby w ograniczonym czasie.
Wydatki ponoszone w związku z udziałem w Nocy Kultury wynoszą średnio 90 zł na osobę. Osoby spoza Lublina wydają więcej – 170 zł – w porównaniu do mieszkańców miasta (63 zł). Największe wydatki w trakcie Nocy ponoszą osoby spoza Lublina biorące udział w wydarzeniu po raz pierwszy. W ich przypadku jest to kwota ponad 200 zł. Poziom wydatków w trakcie wydarzenia jest też powiązany z deklarowanym statusem materialnym badanej osoby.
Wyniki badań ilościowych pokazują, że Noc Kultury jest najlepiej oceniana ze względu na atmosferę (97% ocen dobrych i bardzo dobrych; najwyższy odsetek ze wszystkich badanych kryteriów). Z kolei z perspektywy badań jakościowych okazuje się, że dla uczestników ważne jest doświadczenie intensywnych, namacalnych zmian, jakim w czasie Nocy podlega miasto. Jak sami opisują, tłumy ludzi sprawiają, że miasto staje się gwarne, tętniące życiem, zaś same obiekty i instalacje upiększają je.
Marcin Lipowski (Department of Marketing, Institute of Management and Quality Sciences, Maria Curie-Skłodowska University),
Anna Sędłak (Doctoral School, the John Paul II Catholic University of Lublin)
Abstract
The aim of the article is to outline the characteristic traits of the audience of the Night of Culture festival from the point of view of the results obtained from quantitative and qualitative research. Quantitative research was carried out during the festival in 2017 using a paper questionnaire (PAPI).
A total of 426 people participated by filling in the received questionnaires. Qualitative research was conducted in 2018 by means of short semi-structured interviews (28 interviews with 30 participants) and in-depth mobile photography-supported interviews (18 individual interviews). The article discusses the key socio-demographical traits of audience members, reasons for taking part in the festival, and their evaluations of it. Also, the article contains information on the most popular ways of participating in Night of Culture and the accompanying expenses.
Keywords: audience, quantitative research, qualitative research
[1] Widzowie i słuchacze (ang. spectators and audience), hasło w Słowniku pojęć stosowanych w statystyce publicznej, Główny Urząd Statystyczny, [online:] https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/566,pojecie.html [dostęp: 30.04.2021].
[2] E. Goffman, Rytuał interakcyjny, przeł. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 2.
[3] M. Jacyno, Iluzje codzienności. O teorii socjologicznej Pierre’a Bourdieu, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1997, s. 155–156, cyt. za: Publiczność, hasło w Słowniku Obserwatorium Żywej Kultury, [online:] http://ozkultura.pl/wpisy/268 [dostęp: 30.04.2021].
[4] T. Goban-Klas, Publiczność, [w:] W. Kwaśniewicz i in. (red.), Encyklopedia socjologii, t. 3, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000, s. 268–271, cyt. za: B. Fatyga, B. Kietlińska, My jesteśmy kulturalna kolejka, a nie żadne chamstwo. Raport z badania „Bilet za 400 groszy”, Fundacja Obserwatorium Żywej Kultury – Sieć Badawcza, Warszawa 2016, s. 5, [online:] http://ozkultura.pl/sites/default/files/strona-archiwum/My%20jesteśmy%20kulturalna%20kolejka...%20Raport%20dla%20IT%202016.pdf [dostęp: 30.04.2021].[5] N. Abercrombie, B. Longhurst, Audiences: A sociological theory of performance and imagination, Sage Publications, London 1998, s. 39.
[8] J. Mackellar, Event audiences and expectations, Routledge, London 2013, s. 2. DOI: 10.4324/9780203098080.
[10] G. Tarde, Opinia i tłum, przeł. K. Skrzyńska, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1904, s. 8.
[11] A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 97.
[13] W artykule zaprezentowane są wybrane wnioski z obydwu badań. Raporty obejmujące wszystkie uzyskane wyniki są dostępne online; por. M. Lipowski, A. Kołtun, I. Bondos, Wpływ festiwali plenerowych na rozwój społeczno-gospodarczy Lublina. Raport z badań ilościowych: Noc Kultury, Warsztaty Kultury, Lublin 2017, [online:] https://warsztatykultury.pl/wp-content/uploads/2020/04/Noc-Kultury-RAPORT-Z-BADANIA-ILO%C5%9ACIOWEGO.pdf [dostęp: 1.12.2020]; A. Kołtun, Wpływ Nocy Kultury na sposoby postrzegania i użytkowania przestrzeni miejskiej. Najważniejsze wnioski z badania przeprowadzonego w 2018 r., Warsztaty Kultury, Lublin 2019, [online:] https://warsztatykultury.pl/wp-content/uploads/2018/02/Wp%C5%82yw-Nocy-Kultury-na-sposoby-postrzegania-i-u%C5%BCytkowania-przestrzeni-miejskiej.pdf [dostęp: 1.12.2020].
[14] Badanie ilościowe publiczności Nocy Kultury w 2017 roku zostało zrealizowane w ramach projektu pt. „Wpływ lubelskich festiwali plenerowych na rozwój gospodarczy i społeczny miasta”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Raport końcowy z projektu, który, oprócz Nocy Kultury, obejmował trzy inne plenerowe festiwale kulturalne odbywające się w Lublinie, jest dostępny online; por.: A. Kołtun (red.), Wpływ lubelskich festiwali plenerowych na rozwój społeczny i gospodarczy miasta. Raport końcowy z badania, Warsztaty Kultury, Lublin 2017, [online:] https://www.warsztatykultury.pl/wp-content/uploads/2018/02/Wpływ-lubelskich-festiwali-plenerowych-na-rozwój-gospodarczy-i-społeczny-miasta-RAPORT.pdf [dostęp: 1.02.2021].
[15] Elektroniczna wersja publikacji będzie zawierała pełnowymiarowy aneks metodologiczny, w którym znajdą się, między innymi, kwestionariusz ankiety oraz scenariusze wywiadów.
[16] Raport z badania jakościowego odwołuje się do dodatkowych źródeł danych, które jednak nie mają odzwierciedlenia we wnioskach przedstawionych w niniejszym tekście. Por. A. Kołtun, Wpływ Nocy Kultury…, s. 6.
[17] K. Charmaz, Teoria ugruntowana. Przewodnik po analizie jakościowej, przeł. K. Komorowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Zob. też. G.B. Barney, A.L. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, przeł. M. Gorzko, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2009.
[18] Różnice potwierdzono testem t dla prób niezależnych.
[19] Istotny test X2 potwierdza, że rozkłady odpowiedzi obserwowanych odbiegają od oczekiwanych, dając podstawę do odrzucenia H0.
[20] Badanie publiczności Nocy Kultury miało miejsce w ramach projektu obejmującego właśnie te cztery festiwale.
[21] A. Kołtun (red.), Wpływ lubelskich festiwali…, s. 14–24.
[22] G. Simmel, Socjologia, przeł. M. Łukasiewicz, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 55–58.
[23] Oficjalna strona Nocy Kultury, O Nocy Kultury, [online:] https://nockultury.warsztatykultury.pl/pl/o-nocy-kultury/ [dostęp: 6.05.2021].
[24] A. Kołtun, Wpływ Nocy Kultury…, s. 11.
[25] Por. także M. Lipowski, A. Kołtun, I. Bondos, Wpływ festiwali…
[26] Na odpowiedzi badanych na to pytanie mógł mieć wpływ czas prowadzenia badania. Ze względów organizacyjnych i bezpieczeństwa ankieterów badanie prowadzono do godziny 22.30, podczas gdy oficjalny program wydarzenia kończył się o 2.00.
