Zapraszamy do lektury artykułu z działu pn. „Z kart historii UMCS”, który ukazał się w lutowym numerze „Wiadomości Uniwersyteckich”. W tekście przeczytamy o kadrze naukowej z Kresów Wschodnich w pierwszych latach funkcjonowania naszej Uczelni. Artykuł przygotowała Ewa Ostapczuk z Archiwum i Muzeum UMCS.
Pierwsza uroczysta inauguracja roku akademickiego 1944/1945, 14.01.1945 r. Fot. Wytwórnia Filmowa WP, źródło: Muzeum UMCS
Powstanie UMCS i jego należyte funkcjonowanie nie byłoby możliwe, gdyby nie kadra naukowa przebywająca latem 1944 r. w Lublinie, którą staraniami Resortu Oświaty PKWN udało się zebrać i zaangażować od 12 września w cykl publicznych odczytów z różnych dziedzin nauki. Nazwiska części wykładowców oraz ich pochodzenie „naukowe” znane są ze wzmianki prasowej zamieszczonej na łamach „Rzeczypospolitej”. Wynika z niej, że:
„Z dziedziny literatury obiecali współudział: prof. W[incenty] Rzymowski i prof. Juliusz Kleiner ze Lwowa (…); z dziedziny historii i etnografii – prof. [Leon] Białkowski i [Mieczysław] Popławski z Lublina oraz dr J[ózef] Gajek z Gdyni; z dziedziny nauk biologicznych prof. H[enryk] Raabe ze Lwowa, dr M[ieczysław] Stelmasiak z Poznania, prof. [Konstanty] Strawiński z Warszawy, prof. Bron[isław] Niklewski organizator Wydziału Rolniczego z Poznania, prof. [Sergiusz] Siengalewicz z Wilna; z zakresu zagadnień społeczno-gospodarczych – Jan Haneman, kier. Resortu Gospodarstwa i Finansów PKWN, prof. Edw[ard] Grabowski i ob. Pragerowa z Warszawy, ob. Hilary Minc i inni”[1].
Odczyty te cieszyły się dużą popularnością, dlatego też, gdy podjęto decyzję o utworzeniu drugiego w Lublinie uniwersytetu, pod uwagę wzięto zebranych w mieście naukowców. Wśród tej grupy znajdowało się wiele osób wywodzących się z ośrodków akademickich Kresów Wschodnich, czyli ziem II RP zawłaszczonych przez Związek Sowiecki, a obecnie stanowiących obszary państwowe Litwy, Białorusi i Ukrainy. Głównymi miastami kresowymi z prężnie działającymi w okresie międzywojennym uczelniami były Wilno i Lwów. Ponieważ jasne było, że obie te uczelnie nie znajdą się już w granicach kraju, zaplanowano zaangażowanie zagubionej w nowej geopolitycznej rzeczywistości kadry, m.in. właśnie z Kresów Wschodnich, w pracę na korzyść Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Można się zastanawiać, czy swój wkład w koncepcję ściągania do Lublina polskich naukowców z Wilna i Lwowa mógł mieć organizator i pierwszy rektor UMCS, zoolog, prof. Henryk Raabe, dzięki znajomościom z dawnych lat. W okresie międzywojennym wykładał przecież na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim, miał również za sobą krótki epizod pracy w Lwowskim Uniwersytecie Państwowym im. Iwana Franki[2].
W pierwszych latach istnienia UMCS przewinęło się przez jego mury spore grono wybitnych uczonych z Wilna i Lwowa, którzy zapisali się w polskiej kulturze, literaturze, historii i nauce. Wielu pozostało w Lublinie, podejmując pracę naukową na naszej Uczelni, jednak część z nich już na przełomie 1944 i 1945 r. starała się wrócić na tereny, gdzie pracowali przed wybuchem wojny. W związku z tym rektor UMCS prof. Raabe wyjaśniał w skierowanym do dziekanów piśmie:
„Ze względu na wyniszczenie gron profesorskich i zakładów naukowych nie jest przewidywane mechaniczne odtwarzanie dawnych uczelni; prawdopodobne jest powoływanie do życia nowych, w rozmiarach jakie się okażą możliwe na dawnych miejscach albo na nowych. (…) W związku z tym nie zawsze będzie od razu aktualnym przeniesienie się na teren dawnej pracy. Po drugie, powołany już do życia Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej pozostanie na zawsze w Lublinie, a ze względu na jego znaczenie, nie będzie mógł być pozbawiony koniecznych sił naukowych”[3].
Po całkowitym odzyskaniu niepodległości przez Polskę i ustaleniu nowych granic spore grono kadry naukowej UMCS zostało oddelegowane do nowo powstających ośrodków naukowych w Białymstoku, Gdańsku, Wrocławiu i Poznaniu. Inni przeszli do różnych uczelni z własnej woli. Wpływ na to mogło mieć coś, co początkowo sprzyjało zatrudnieniu kadry ze Wschodu na UMCS, a mianowicie fakt, że Lublin był miastem, które otwierało drogę do uniwersytetów zachodniej Polski.
Innym czynnikiem mogły być tragiczne warunki mieszkaniowe w Lublinie, o których donoszono do Porozumiewawczej Komisji Mieszkaniowej MRN w Lublinie:
„Szereg obecnych profesorów, repatriantów ze wschodu, którzy pracują na Uniwersytecie od szeregu miesięcy, nie może dostać mieszkań. Gnieżdżą się kątem u znajomych, mieszkali zimą na lodowato-zimnych poddaszach, prażą się obecnie pod rozpalonymi dachami strychów. (…) Zanosi się, że z powodu ciężkiej sytuacji mieszkaniowej, wielu profesorów powędruje na zachód. (…) Odnosi się to zwłaszcza do uczonych repatriowanych ze Lwowa i Wilna, którzy kierują swe pierwsze kroki do Lublina”[4].
Spośród tych, którzy pozostali na UMCS na dłużej, należy wymienić kolejnych dwóch rektorów naszej Alma Mater. Mowa tu o następcy prof. Raabego – prof. Tadeuszu Kielanowskim, który pełnił tę zaszczytną funkcję w latach 1948–1950. Również on związany był pierwotnie z lwowskim Uniwersytetem Jana Kazimierza (UJK), gdzie ukończył studia lekarskie i pracował, m.in. jako asystent na oddziale gruźliczym Kliniki Chorób Wewnętrznych Państwowego Instytutu Medycznego, wydzielonego z przedwojennych struktur UJK. Od listopada 1944 r. zatrudniony był na Wydziale Lekarskim UMCS, do 1948 r. sprawował funkcje prodziekana i dziekana tego Wydziału[5].
Również trzeci z kolei rektor UMCS, gleboznawca, prof. Bohdan Dobrzański miał korzenie lwowskie, ponieważ ukończył studia na Wydziale Rolno-Lasowym Politechniki Lwowskiej (PL)[6], gdzie podjął pracę w charakterze asystenta. Po zakończeniu wojny zatrudniony został w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, a następnie objął stanowisko kierownika Katedry Gleboznawstwa na Wydziale Rolnym UMCS. Od 1952 do 1955 r. był rektorem naszej Uczelni, a następnie pierwszym rektorem powstałej ze struktur UMCS Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie[7].
W pierwszych latach funkcjonowania UMCS na Wydziale Lekarskim pracowało m.in. kilku naukowców z Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie[8] oraz lwowskiego UJK. Spośród tych ostatnich należy wspomnieć o doktorze medycyny, interniście i kardiologu Antonim Falkiewiczu oraz biologu i filozofie Ludwiku Flecku. Pierwszy z wymienionych trafił do Lublina w następstwie służby wojskowej i po utworzeniu UMCS prowadził wykłady z chirurgii i interny wojskowej, był również adiunktem na Wydziale Lekarskim UMCS[9]. Z kolei Ludwik Fleck był m.in. pracownikiem naukowym Lwowskiego Uniwersytetu Państwowego im. Iwana Franki, a w 1945 r. objął stanowisko kierownika Zakładu Mikrobiologii Wydziału Lekarskiego UMCS. Zarówno z lwowskim UJK, jak i wileńskim USB zawodowo związany był Sergiusz Schilling-Siengalewicz, specjalista medycyny sądowej. W sierpniu 1944 r. przybył do Lublina i rozpoczął pracę w Katedrze Medycyny Sądowej UMCS. Był także doradcą Komisji Opieki nad Uczelnią.
Innym naukowcem wywodzącym się z USB był patolog Stanisław Mahrburg. Po repatriacji zatrzymał się w Lublinie, od 1945 r. pracował w Katedrze Anatomii Patologicznej UMCS do czasu, aż w 1950 r. przeszedł do lubelskiej Akademii Medycznej. Katedrą Okulistyki wileńskiego USB kierował Ignacy Abramowicz. Swoje doświadczenia przeniósł na grunt lubelski, gdzie w styczniu 1945 r. objął kierownictwo Katedry Okulistycznej UMCS. Na naszej Uczelni został zatrudniony również Hieronim Jawłowski, były pracownik naukowy Zakładu Zoologii USB, kierując od lutego 1945 r. Katedrą i Zakładem Biologii Ogólnej UMCS.
Przegląd pracowników naukowych Wydziału Przyrodniczego UMCS, pochodzących z Kresów Wschodnich, otwiera fizyk Jan Blaton, absolwent PL i profesor wileńskiego USB. Od października 1944 r. współorganizował UMCS, obejmując Katedrę Fizyki Ogólnej, a od 1945 r. Katedrę Fizyki Teoretycznej. Interesującą postacią był matematyk Leon Jeśmanowicz, autor karykatur pracowników UMCS i UMK oraz wierszy i sztuk teatralnych, były asystent w Katedrze Matematyki USB, a od kwietnia 1945 r. zatrudniony w Katedrze Matematyki UMCS. Inny matematyk – Juliusz Rudnicki ukończył studia we Francji, zaś doktorat i habilitację uzyskał na UJ w Krakowie. W okresie międzywojennym pracował m.in. w USB w Wilnie, zaś po repatriacji trafił do Lublina i w styczniu 1945 r. rozpoczął pracę na UMCS.
Z UJK we Lwowie na Wydział Przyrodniczy trafili dwaj geografowie: polarnik Alfred Jahn, obejmując w maju 1945 r. stanowisko docenta w Katedrze Geografii Ogólnej UMCS, oraz Adam Malicki. Ten ostatni był również zatrudniony w Państwowym Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, zaś w 1945 r. został pierwszym kierownikiem Katedry i Zakładu Geografii Ogólnej oraz prorektorem UMCS.
Jan Mydlarski był zoologiem i antropologiem, wykładowcą Uniwersytetu Warszawskiego i UJK. Od lutego 1945 r. pełnił funkcję kierownika Katedry Antropologii UMCS oraz dziekana Wydziału Przyrodniczego. W lutym 1945 r. kierownikiem Zakładu Psychologii UMCS został Tadeusz Tomaszewski, były pracownik naukowy lwowskiego UJK. Dla dziejów naszej Alma Mater duże znaczenie miała praca botanika Piotra Wiśniewskiego, absolwenta Uniwersytetu Warszawskiego, krakowskiego UJ, lwowskiego UJK oraz naukowca Akademii Rolniczej w Dublanach [10] i profesora botaniki wileńskiego USB. Od 1944 r. kierował on Katedrą Botaniki Ogólnej UMCS, współtworzył Ogród Botaniczny oraz był kuratorem Muzeum Przyrodniczego.
Na Wydziale Weterynaryjnym UMCS pracowało m.in. trzech absolwentów i naukowców z Akademii Medycyny Weterynaryjnej (AMW) we Lwowie[11]. Jednym z nich był lekarz weterynarii Józef Parnas, postać obecnie dość kontrowersyjna. Był dziekanem wspomnianego Wydziału, zaś w latach 1948–1950 piastował funkcję prorektora UMCS. Organizował Zakład Medycyny Wsi w Lublinie, którego był również pierwszym dyrektorem. Inny lekarz weterynarii Alfred Trawiński w 1945 r. znalazł zatrudnienie na tym samym Wydziale, którego był dwukrotnie dziekanem. Ponadto prowadził wykłady na Wydziale Farmaceutycznym UMCS. Wreszcie Tadeusz Żuliński był organizatorem i kierownikiem Zakładu Patologii Ogólnej i Anatomii Patologicznej UMCS.
Natomiast jeśli chodzi o Wydział Rolny UMCS, należy przywołać tu sylwetkę prof. Witolda Sławińskiego, botanika, mikrobiologa i leśnika, absolwenta PL i wileńskiego USB. Pracę na UMCS rozpoczął we wrześniu 1945 r.
Nie są to oczywiście wszyscy naukowcy UMCS legitymujący się studiami i pracą naukową w ośrodkach akademickich Kresów Wschodnich. W późniejszych latach z naszą uczelnią związani byli jeszcze m.in.: Stanisława Słowikowska, Zdzisław Finik, Kazimierz Sidor, Tadeusz Henzel, Kazimierz Matusiak, Sergiusz Riabinin, Aniela Chałubińska, Kazimierz Bryński, Elżbieta Duszyńska, Włodzimierz Zinkiewicz, Leon Halban, Tadeusz Taras, Janina Garbaczowska, Maria Grzędzielska i inni.
Ewa Ostapczuk
[1] Powszechne wykłady uniwersyteckie w Lublinie, „Rzeczypospolita”, nr 37 z 8 IX 1944 r., s. 3. We wszystkich cytatach została zachowana pisownia oryginalna.
[2] Chodzi o lwowskie Kolegium Jezuickie przekształcone w 1661 r. przez króla Jana Kazimierza w akademię, którą, decyzją Józefa Piłsudskiego, w 1919 r. przemianowano na Uniwersytet Jana Kazimierza. W czasie II wojny światowej pod władzą sowiecką działał jako Lwowski Uniwersytet Państwowy im. Iwana Franki.
[3] AUMCS, Sekretariat, sygn. 30.
[4] AUMCS, Sekretariat, sygn. 19; A. Łosowska, Pracownicy i studenci rodem z Wilna i Grodna w pierwszym dziesięcioleciu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, [w:] Związki Lublina i Wilna. Studia i materiały, red. T. Rodziewicz, Lublin 2011, s. 159.
[5] AUMCS, Akta osobowe T. Kielanowskiego, sygn. K 46a.
[6] Politechnika Lwowska, działająca pod tą nazwą od 1919 r., została pierwotnie założona we Lwowie w 1843 r. jako Akademia Techniczna, a następnie przekształcona w Szkołę Politechniczną. Po zakończeniu II wojny światowej została zreorganizowana we Lwowski Instytut Politechniczny.
[7] AUMCS, Akta osobowe B. Dobrzańskiego, sygn. K 2009.
[8] Uniwersytet w Wilnie został założony przez króla Stefana Batorego w 1579 r. W 1919 r. został „wskrzeszony” dekretem Józefa Piłsudskiego jako Uniwersytet Stefana Batorego. Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu do Wilna Armii Czerwonej znalazł się pod władzą litewską.
[9] Informacje dotyczące poszczególnych osób zaczerpnięto z ich akt osobowych przechowywanych w Archiwum UMCS oraz z artykułu A. Łosowskiej poświęconego pracownikom i studentom z Wilna i Lwowa na UMCS (A. Łosowska, op. cit.).
[10] Akademia Rolnicza w położonych nieopodal Lwowa Dublanach została utworzona w 1919 r. z przekształcenia tamtejszej Wyższej Szkoły Rolniczej. Po zakończeniu wojny w jej miejsce utworzono Lwowski Instytut Rolno-Gospodarczy.
[11] Założona została w 1881 r. jako Cesarsko-Królewska Szkoła Weterynaryjna, następnie reaktywowana przez Sowietów pod nazwą Lwowski Instytut Weterynaryjny.
