Grafika pt. „Język uskrzydla”, autor: Nikita Titow
Językowe uzasadnienie inwazji
W niedawnym wywiadzie dla amerykańskiego komentatora politycznego Tuckera Carlsona, który w ciągu niespełna dwóch tygodni doczekał się 18 mln wyświetleń na kanale Youtube, prezydent Władimir Putin przekonywał, że Ukraińcy i Rosjanie są jednym narodem, gdyż mówili rzekomo wspólnym językiem staroruskim. To twierdzenie Putin stale powtarza, m.in. w poprzedzającym inwazję artykule „O jedności historycznej Ukraińców i Rosjan” kilkakrotnie wspomniał on, że Ukraińcy i Rosjanie połączeni byli wspólnym językiem i że zarówno na wschodnich, jak i na zachodnich ziemiach ruskich mówiono jednym językiem staroruskim. Do żadnego innego duchowego czy kulturowego czynnika istnienia narodu Putin tak często się nie odwoływał w tym artykule, jak do języka – aż 11 razy. Należy zauważyć, że Putin opiera swoje rozważania na pseudonaukowych wywodach, przypisując terminom „język staroruski” lub „język ruski” znaczenie języka rosyjskiego, a język starosłowiański/staro-cerkiewno-słowiański, stosowany w piśmiennictwie głównie do celów religijnych w prawosławiu na terenie Rusi utożsamia z językiem mówionym.
Kreml uczynił kryterium językowe instrumentem odbudowy imperium. Rosja używa go jako narzędzia ekspansji, pretekstu do okupacją obcych terytoriów. Za pomocą języka władze Rosji określają granice imperialne państwa, twierdząc, że "Rosja kończy się tam, gdzie się kończy język rosyjski". Na podstawie języka władze w Moskwie utożsamiają rosyjskojęzycznych obywateli z Rosjanami i nigdy nie stosują pojęcia „mniejszość rosyjska w Ukrainie”. Pojęcie „rosyjskojęzyczni obywatele” zostało wymyślone na Kremlu w przededniu rozpadu ZSRR i nie jest terminem prawnym.
Rosyjskojęzyczność i trauma międzypokoleniowa
Zrozumienie rosyjskojęzyczności Ukraińców (podobnie jak Białorusinów czy innych narodów byłego ZSRR) nie jest możliwe bez spojrzenia w głąb historii. Długotrwała rosyjskojęzyczność wielu obywateli Ukrainy jest świadectwem kolonialnej, często brutalnej przeszłości, gdzie przemoc ze strony Imperium Rosyjskiego i Związku Sowieckiego odegrała kluczową rolę w ich rusyfikacji. Masowe wysiedlenia, terror, głód, dyskryminacja i upokorzenia to tylko część tego, na co narażony był naród ukraiński przez kilka wieków. Język ukraiński był zakazywany, a w późniejszym okresie spychany na margines i sprowadzany do elementu etnograficznego, a jego użytkowników często spotykało wyśmiewanie, napiętnowanie, pogarda i dyskryminacja. W małych i dużych miastach Ukrainy przez długi czas rosyjskojęzyczność była strefą komfortu, gdyż nie każdy miał odwagę z tej strefy wyjść, stać się widzialnym i być postrzeganym jako wieśniak czy nacjonalista. Kreml pozbawił języka rosyjskiego neutralności, a rosyjska inwazja spowodowała zmiany w świadomości językowej znacznej części obywateli Ukrainy i zmusiła do refleksji nad rosyjskojęzycznością.
Jak zauważyła Oksana Zabużko, osoba rosyjskojęzyczna prędzej czy później zdaje sobie sprawę z tego, że urodziła się w rosyjskojęzycznej rodzinie, ponieważ jej dziadkom lub pradziadkom przydarzyło się coś złego. Że rosyjskojęzyczność to nie jest zwykły fakt historyczny, nad którym przechodzi się do porządku dziennego, lecz międzypokoleniowa nieprzepracowana trauma [7]. Coraz więcej obywateli Ukrainy pod wpływem innej traumy – wojennej – zaczyna to rozumieć, gdyż, jak pokazują badania, prawie co piąty rosyjskojęzyczny obywatel Ukrainy całkowicie przeszedł na język ukraiński w codziennej komunikacji [1]. Warto odnotować, że wielu rosyjskojęzycznych do niedawna osób wraz ze zmianą języka komunikacji odnotowują zmianę swojego sposobu myślenia, rozumienia znaczenia języka dla tożsamości, zaczynają interesować się historią swoich przodków i swojego kraju.
Jak wynika z badań przeprowadzonych pod koniec grudnia 2023 roku, liczba obywateli Ukrainy posługujących się językiem ukraińskim w życiu codziennym wzrosła do 65% [4]. Dla porównania w 1992 roku takich osób było 36,8%, w 2020 roku - 50,8% [5], w kwietniu 2022 r. - około 53%, a rok później - 61% [4]. Nie tylko zwiększenie liczby posługujących się językiem ukraińskim świadczy o wzroście świadomości językowej obywateli Ukrainy, ale też skargi w sprawie łamania przepisów dotyczących używania języka ukraińskiego, które wpływają do rzecznika tego języka. Jak podaje ombudsman Taras Kremiń, w 2023 roku takich skarg było ponad 3000, przy czym najwięcej z Kijowa [6]. Wielu Ukraińców uświadomiło sobie, że język nie jest bez znaczenia: rosyjski stał się symbolem ucisku i agresji, ukraiński - bronią w walce z najeźdźcą, manifestacją oporu, przejawem jedności i solidarności narodowej.
Nauka języka ukraińskiego na świecie jako przejaw solidarności z Ukrainą
Wielkoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę spowodowała, że największym trendem na platformie do nauki języków Duolingo w 2022 r. był globalny wzrost liczby osób uczących się języka ukraińskiego, a jedną z głównych motywacji do nauki tego języka było poparcie dla Ukrainy [2]. Jak wynika z raportu za rok 2023, nauka języka ukraińskiego utrzymywała się na stałym poziomie prawie przez cały ten rok [3]. Warto odnotować, że uczący się nadal traktują naukę tego języka jako sposób wyrażenia solidarności z walczącymi o niepodległość i wolność Ukraińcami. W 2023 roku kraje z największą liczbą uczących się ukraińskiego to Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Polska, Rosja i Ukraina. Natomiast najbardziej zaangażowani w opanowanie języka ukraińskiego (na podstawie średniego czasu spędzanego na nauce) to mieszkańcy Australii, Kanady i Finlandii [3].
Wnioski:
Inwazja Rosji na Ukrainę wywołała radykalną zmianę w świadomości językowej obywateli tego kraju. Ukraińcy coraz częściej zaczynają uświadamiać sobie znaczenie języka narodowego dla wolności i niepodległości, ale też dziedzictwo przemocy, które wpłynęło na odejście od języka ojczystego przez poprzednie pokolenia. Wskutek tego wzrosło zainteresowanie nauką języka ukraińskiego i porzucenie języka rosyjskiego w komunikacji codziennej na rzecz ukraińskiego. Pod wpływem wojny w Ukrainie, również na świecie nauka języka ukraińskiego utrzymuje się na stałym poziomie. Jego używanie stało się sposobem wyrażenia sprzeciwu wobec agresji rosyjskiej oraz solidarności z narodem ukraińskim i wsparcia dla Ukrainy w walce przeciwko najeźdźcy.
Źródła:
- 24% російськомовних повністю перейшли на спілкування українською, – соціологія, Zbruč, 30 VIII 2022, https://zbruc.eu/node/112975.
- Blanco C., 2022 Duolingo Language Report, https://blog.duolingo.com/2022-duolingo-language-report/#language-learners-rally-behind-ukraine
- Duolingo 2023 - Global trends in language learning, ttps://www.ciol.org.uk/duolingo-2023-global-trends-language-learning
- Градус українського суспільства під час війни / дев'ята хвиля, Gradus Reserach Company, https://gradus.app/uk/open-reports/wartime-survey-ukrainian-society-ninth-wave/?fbclid=IwAR3EsnShMfHxHC5ALO0mvVitNX_sfaSTiWjVvCztGQo593bJONQ6rK_u-H8
- Динаміка мовних настроїв: скільки відсотків населення спілкується українською у побуті, „Слово і діло”, 6 IX 2021, https://www.slovoidilo.ua/2021/09/06/infografika/suspilstvo/dynamika-movnyx-nastroyiv-skilky-vidsotkiv-naselennya-spilkuyetsya-ukrayinskoyu-pobuti
- За 2023 рік мовний омбудсман отримав понад 3 тисячі скарг, Суспільне. Культура, 19 Х 2023, https://suspilne.media/culture/597741-z-pocatku-roku-movnij-ombudsman-otrimav-ponad-3-tisaci-skarg/
- Оксана Забужко: про фемінізм, русистику, стосунки з Польщею та імперіалізм. Ukraїner, 17 II 2024, https://www.youtube.com/watch?v=S--4oklQiQE
Autor tekstu: dr Nadia Gergało-Dąbek
