16 kwietnia przypada Światowy Dzień Głosu. To międzynarodowe święto jest okazją do dyskusji na temat profilaktyki zaburzeń głosu, jego higieny, a także dobrych nawyków w kontekście narządu głosu. Zapraszamy do zapoznania się z najnowszym komentarzem dr Marty Wysockiej z Katedry Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS, który powstał w ramach cyklu „Okiem eksperta".
Fot. Freepik
16 kwietnia – Światowy Dzień Głosu
Światowy Dzień Głosu to międzynarodowe święto, którego celem jest podkreślenie wagi głosu w różnych obszarach aktywności człowieka, promowanie wiedzy o higienie głosu, zasadach emisji oraz możliwościach pracy nad głosem. Powstał z inicjatywy Amerykańskiej Akademii Otorynolaryngologów, Chirurgów Głowy i Szyi, a obecnie obchodzony jest w ponad 30 krajach. W tym roku jego hasło przewodnie brzmi „Wzmocnij swój głos!”.
Obchody Światowego Dnia Głosu obejmują liczne formy promowania problematyki zdrowia głosu – wykłady, warsztaty, konferencje, seminaria, koncerty, wystąpienia w mediach. Są to wydarzenia skupiające ludzi z różnych środowisk – szerokie grono specjalistów zajmujących się głosem w perspektywie praktycznej i naukowej, przedstawicieli zawodów, w których głos jest narzędziem pracy oraz osoby, które hobbystycznie zajmują się różnego rodzaju aktywnościami głosowymi związanymi z mową i śpiewem, w tym wystąpieniami publicznymi.
Idea propagowania zasad higieny głosu i profilaktyki chorób narządu głosu wynika z faktu, że w populacji stale przybywa osób doświadczających jego zaburzeń. W szczególności cierpią na nie zawodowi mówcy, których praca związana jest z długim czasem aktywności głosowej i przeciążaniem tego narządu. Unia Europejskich Foniatrów wyróżniła trzy grupy zawodów, w których głos jest narzędziem pracy:
Lekarze foniatrzy alarmują, że w ostatnim dziesięcioleciu lawinowo rośnie liczba diagnoz z rozpoznaniem zaburzeń głosu o podłożu czynnościowym, które są skutkiem niewłaściwego funkcjonowania narządu głosu. Najczęściej wskazywanym czynnikiem etiologicznym jest nadmierny stres, który negatywnie wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego, równowagę napięciową w ciele oraz aktywność układu oddechowego i samej krtani. Powiększa się także grupa zawodów, w których głos jest narzędziem pracy. Umiejętna komunikacja językowa w biznesie, związana ze sprawnością używania głosu w kontaktach z klientami i kreowaniem własnego wizerunku, stała się ważna w osiąganiu pozycji społecznej i zawodowej. Wzrasta więc liczba osób zawodowo posługujących się głosem, niekoniecznie do pracy z głosem przygotowanych.
Choroby narządu głosowego są najczęściej rozpoznawanymi chorobami zawodowymi, a cierpią na nie głównie nauczyciele (ze względu na duże i regularne obciążenia głosowe, stres i hałas towarzyszące pracy). Jednak należy pamiętać, że zaburzenia głosu występują również w innych grupach zawodowych, a także u osób, które głosem nie pracują. Stanowią one duży problem zdrowotny. Doświadczają ich także z coraz większym nasileniem dzieci i młodzież. Do wzrostu zachorowań przyczyniają się zmiany cywilizacyjne, głównie związane z niewłaściwą dietą, brakiem higieny zdrowia psychicznego i fizycznego, zanieczyszczeniem powietrza, intensywną stymulacją układu nerwowego licznymi bodźcami obecnymi w otoczeniu oraz powszechnym występowaniem alergii, chorób endokrynologicznych, schorzeń układu oddechowego i pokarmowego. Również pandemia COVID-19 przyczyniła się do zwiększenia zachorowalności na schorzenia narządu głosu.
Dodatkowym czynnikiem prowadzącym do wzrostu notowanych zaburzeń głosu jest fakt, że wiedza na temat zasad profilaktyki zaburzeń głosu, w tym higieny głosu, nie jest powszechna. Jej propagowaniu służą miedzy innymi wydarzenia odbywające się rokrocznie w ramach Światowego Dnia Głosu.
Podstawowe zasady profilaktyki zaburzeń głosu
Podstawą profilaktyki zaburzeń głosu są dobrze rozwinięte sprawności emisyjne, które warunkują prawidłowy przebieg procesu tworzenia głosu i zmniejszają ryzyko powstawania jego zaburzeń. Szczególnie osoby przygotowujące się do zawodów, w których głos jest narzędziem pracy, lub takie zawody wykonujące, powinny skonsultować swoje umiejętności głosowe z nauczycielem emisji głosu, logopedą czy rehabilitantem zaburzeń głosu i (jeśli wymagają one usprawnienia) popracować nad ich rozwijaniem.
Warto również wykonać badanie narządu głosu u lekarza foniatry, które pozwoli na ocenę budowy i funkcjonowania krtani oraz wykryje ewentualne przeciwwskazania głosowe do wyboru zawodu związanego z intensywnym używaniem głosu, a w przypadku osób pracujących w takim zawodzie i doświadczających trudności głosowych – będzie podstawą do określenia rodzaju zaburzenia i podjęcia działań rehabilitacyjnych. Ocena narządu głosu przynosi także wiele informacji o funkcjonowaniu innych narządów i układów, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na proces tworzenia głosu – układu trawiennego, oddechowego, gruczołów dokrewnych. Wynik badania laryngologiczno-foniatrycznego często skłania badanych do podjęcia dalszej diagnostyki, przez co pomaga w wykryciu refluksu krtaniowo-gardłowego, zmian w dolnych lub górnych drogach oddechowych czy zaburzeń hormonalnych.
Prawidłowe tworzenie głosu zależy również od sprawności narządu słuchu, stąd też do zasad profilaktyki należą wykonywane okresowo badania słuchu.
Higiena głosu
Z koleistosowanie się do zasad higieny głosu może znacznie obniżyć ryzyko wystąpienia jego zaburzeń. Higiena taka obejmuje wiedzę na temat zagrożeń powodujących niedyspozycje głosowe i trwałe schorzenia narządu głosu oraz sposobów przeciwdziałania tym zagrożeniom. Z racji tego, że czynność głosotwórcza ma różnorodne uwarunkowania, higiena głosu obejmuje zróżnicowane czynniki. Poniżej wymienione zostaną te najważniejsze.
Krtań i fałdy głosowe, których drgania generują głos, pokryte są śluzówką. Jest to delikatna tkanka, z którą kontaktuje się przepływające przez krtań powietrze. Jakość i parametry wdychanego powietrza mają istotny wpływ na funkcjonowanie krtani. Negatywnie oddziałują na nią: zbyt wysoka i niska temperatura wdychanego powietrza (optymalna dla narządu głosu mieści się w przedziale 18–210C) oraz nieodpowiednia wilgotność powietrza (optymalna to około 60%). Warto więc zadbać o właściwą wilgotność powietrza w pomieszczeniach, w których jesteśmy aktywni głosowo, na przykład wietrząc je lub stosując w nich nawilżacze. Stopień nawilżenia śluzówki zależy również od odpowiedniego nawodnienia organizmu. Zapewniamy je pijąc około 2 litrów wody dziennie – szczególnie podczas pracy głosem, i unikając nadmiaru napojów zawierających kofeinę.
Zapylenie powietrza albo obecne w nim substancje drażniące podrażniają śluzówkę gardła i krtani, prowokując do kaszlu i odchrząkiwania, w wyniku których fałdy głosowe uszkadzają się mechanicznie. Powinniśmy zatem w miarę możliwości zadbać o dobrą jakość powietrza w pomieszczeniu, w którym posługujemy się głosem (np. zapobiegać jego nadmiernemu krążeniu, które wzmaga unoszenie się kurzu, moczyć gąbkę przed wytarciem tablicy, unikać rozpylania w nim związków chemicznych działających drażniąco), a jeśli nie jest to możliwe – ograniczać aktywność głosową w niekorzystnych warunkach.
Przyczyną powstawania zaburzeń głosu jest też hałas towarzyszący czynności mówienia. Zakłóca on kontrolę słuchową własnych wypowiedzi, której potrzebujemy, aby mówić płynnie, więc zwiększamy w takiej sytuacji natężenie głosu w celu uzyskania jej poprawy. Powoduje to nadmierną pracę fałdów głosowych i może doprowadzić do patologicznych zmian w ich obrębie. Należy więc zadbać o wyłączenie niepotrzebnych źródeł dźwięku (np. zamknięcie okna, za którym panuje hałas, czy wyłączenie zbędnych, emitujących dźwięk urządzeń).
Dobre nawyki w kontekście narządu głosu
Zdrowy styl życia sprzyja utrzymaniu dobrej kondycji głosu. Czynność głosotwórcza zależy od sprawności układu nerwowego, mięśniowego, oddechowego i narządu słuchu. Dlatego też ważne są nasze codzienne nawyki wpływające na ogólny stan zdrowia.
Najważniejszym z nich jest dbanie o regularną aktywność fizyczną. Ćwiczenia rozciągające, wzmacniające mięśnie, szczególnie posturalne i brzucha, oraz aerobowe są istotne dla utrzymania sprawności narządu głosu. Nie bez znaczenia jest także odpowiednia liczba godzin snu (7-8), zapewniająca regenerację i odpoczynek mięśniowy. Wzmacnianie odporności organizmu pozwala na zmniejszyć częstotliwość zachorowań na infekcje układu oddechowego, w tym krtani.
Na funkcjonowanie narządu głosu wpływa również dieta. Ta, która uznawana jest za sprzyjającą, powinna być bogata w witaminy C, B, D i A, oleje roślinne, warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, nasiona i orzechy. Taka dieta pozwala na utrzymanie prawidłowego stanu błon śluzowych, zmniejszenie procesów zapalnych oraz podniesienie odporności. Ważnymi jej elementami są również ograniczenie podaży cukru i wyrobów cukierniczych, w tym czekolady, z uwagi na zwiększone ryzyko odchrząkiwania czy też podrażnienia błony śluzowej gardła, oraz unikanie spożywania obfitych porcji pokarmu, gdyż prowadzi ono do nadmiernie wypełnionego żołądka, a tym samym osłabienia pracy mięśni oddechowych i pogorszenia jakości głosu.
Obecnie przyczyną powstawania zaburzeń głosu jest refluks krtaniowo-gardłowy. Nierzadko ma on charakter utajony, a jednym z pierwszych jego objawów mogą być zmiany w głosie. W związku z tym profilaktyka zaburzeń głosu często obejmuje również stosowanie diety antyrefluksowej. Powinna być ona lekkostrawna, z ograniczeniem produktów kwaśnych (takich jak cytrusy czy sok pomidorowy), kawy, czekolady oraz napojów gazowanych, ostrych przypraw, produktów tłustych, smażonych i panierowanych. Posiłki powinny być spożywane w małych porcjach, a ostatni 3-4 godziny przed snem.
W związku z tym, że nadmierny stres jest jednym z najpowszechniejszych i najgroźniejszych czynników wywołujących zaburzenia głosu, powinniśmy dbać o rozwój umiejętności pozwalających na minimalizowanie jego skutków. Treningi relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe, masaże, joga, kontakt w przyrodą, spotkania towarzyskie czy korzystanie w razie potrzeby z pomocy psychologicznej – to częste zalecenia profilaktyczne.
Powszechnie wiadomo, że palenie papierosów, czynne i bierne, niezależnie od ich rodzaju, ma negatywny wpływ na narząd głosu. Jego konsekwencją mogą być zmiany czynnościowe lub organiczne, od łagodnych po złośliwe, które często są związane z koniecznością usunięcia krtani i utratą możliwości tworzenia fizjologicznego głosu. Dlatego też abstynencja od papierosów zarówno tych tradycyjnych, jak i elektronicznych, jest jednym z najważniejszych wskazań profilaktyki zaburzeń głosu.
Należy także zwrócić uwagę na wyroby alkoholowe, również płyny do płukania jamy ustnej, ponieważ prowadzą do wysuszenia i przekrwienia błony śluzowej oraz mogą być przyczyną jej uszkodzeń mechanicznych.
Ważne jest też, aby nie wysilać nadmiernie narządu głosu, zwłaszcza podczas infekcji dróg oddechowych i dbać o ich prawidłowe wyleczenie. Szczególnie groźne dla sprawności głosowej są zapalenia krtani, migdałków podniebiennych i zatok – w postaci ostrej i przewlekłej. Ich leczenie należy odbywać pod opieką lekarza laryngologa.
Osoby pracujące głosem powinny przed intensywnym jego używaniem wykonywać kilka ćwiczeń przygotowujących narząd głosu do wysiłku. Dobrym pomysłem będzie wykonanie kilku skłonów, krążeń głową i barkami, głębokich oddechów i ciche zanucenie kilku zwrotek ulubionej piosenki.
A jeśli pojawią się problemy?
Pojawienie i utrzymywanie się zmian w głosie zawsze powinno zwrócić naszą uwagę. Jeżeli towarzyszą one infekcji dróg oddechowych i mijają wraz z nią – nie ma powodów do niepokoju. Jednak kiedy nie współwystępują one z infekcją, mogą być objawem zmian w samym narządzie głosu.
Za niepokojące należy uznać: zmniejszenie siły głosu, zawężenie jego skali wysokościowej (problemy z uzyskaniem niskich i wysokich dźwięków, które dawniej były osiągalne), męczliwość przy mówieniu czy śpiewaniu, występowanie chrypki i zaników głosu. Wspomniane problemy głosowe mogą świadczyć o osłabieniu mięśni krtani, dyskoordynacji ich pracy, nieprawidłowych funkcjach błony śluzowej, zmianach organicznych (w tym nowotworowych) w obrębie krtani lub w narządach z nią sąsiadujących, o zaburzeniach funkcjonowania układu oddechowego, nerwowego, trawiennego, zaburzeniach gruczołów dokrewnych (głównie płciowych i tarczycy) czy zaburzeniach metabolicznych.
W przypadku wystąpienia utrzymujących się ponad 2 tygodnie zmian w głosie należy udać się do lekarza foniatry, który w badaniu videostroboskopowym oceni budowę i funkcjonowanie krtani i, jeśli stwierdzi zasadność podjęcia rehabilitacji głosu, skieruje do rehabilitanta zaburzeń głosu. Można również odwrócić kolejność – wówczas to rehabilitant zaleci wykonanie badań foniatrycznych, gdyż są one podstawą do projektowania i prowadzenia działań diagnostycznych i terapeutycznych.
Na koniec warto podkreślić, że ludzki głos i posługiwanie się nim w komunikacji i ekspresji artystycznej to zjawiska bardzo złożone, stąd też proces diagnostyczny i terapeutyczny dotyczący osób z zaburzeniami głosu wymaga często współpracy wielu specjalistów – foniatrów i lekarzy innych specjalności, rehabilitantów głosu, logopedów, fizjoterapeutów i psychoterapeutów.
Dr Marta Wysocka – adiunkt w Katedrze Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS. Jej zainteresowania naukowo-badawcze koncentrują się wokół zagadnień związanych z głosem, prozodią mowy (jej percepcją, rozwojem sprawności prozodycznych i zaburzeniami prozodii), diagnozą sprawności głosowych i terapią zaburzeń głosu, ze związkami mowy i muzyki oraz z zastosowaniem muzyki w logopedii. Specjalizuje się w nauczaniu emisji głosu, rehabilitacji jego zaburzeń, działaniach z zakresu logopedii artystycznej oraz wykorzystaniu muzyki w terapii zaburzeń mowy i słuchu oraz wspieraniu rozwoju mowy.
