Poprzednio wydane tomy
Słownika można czytać w Bibliotece Cyfrowej UMCS:
- tom 1, Kosmos, cz. 1, Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie (1996) (przejdź).
- tom 1, Kosmos, cz. 2, Ziemia, woda, podziemie (1999) (przejdź).
- tom 1, Kosmos, cz. 3, Meteorologia (2012) (przejdź).
Natomiast w 2017 roku została opublikowana pierwsza część 2 tomu Słownika stereotypów i symboli ludowych:
HISTORIA „SŁOWNIKA STEREOTYPÓW I SYMBOLI LUDOWYCH”
1. Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny (1980)
W roku 1980 we Wrocławiu opublikowano (w 300 egzemplarzach) próbny tom Słownika ludowych stereotypów językowych. Treść zeszytu pokazuje, że nastąpiło odejście od wąskiego rozumienia stereotypu (takiego, jak w psychologii i socjologii), że jego zakres rozszerzono – w myśl koncepcji Waltera Lippmanna – poza odniesienie do nazw ludzi. Oto bowiem wykaz haseł w SLSJ: brat, gwiazda, hej, kochać, koń, kukułka, matka, rozmaryn, słońce, talar, wół.
O celu SLSJ Jerzy Bartmiński, redaktor Zeszytu próbnego, pisał: „Słownik, nad którym podjęto pracę z podwójnej inspiracji: językoznawców badających formy i znaczenia języka ludowego oraz folklorystów zainteresowanych rolą stereotypii (topiki, formuł, idiomów) w tekstach folkloru i szukających klucza do systematyki zapisów – został określony jako słownik etnolingwistyczny, a jego przedmiot odniesiono do ludowych stereotypów językowych i kulturowych. Wcześniejsza formuła tematu: »słownik języka folkloru«, okazała się zbyt wąska, sugerująca ograniczenie podstawy materiałowej, których ostatecznie nie udało się utrzymać” (Bartmiński 1988b: 16).
Za podstawę materiałową przyjęto dla SLSJ źródła zastane w postaci zapisów folklorystycznych i gwarowych, tekstów różnorodnych gatunkowo (m.in. pieśni i wiersze, zaklęcia magiczne, oracje, zagadki, przysłowia), także słowników i monografii dialektologicznych oraz zapisy etnograficzne, dotyczące wierzeń i praktyk. Przewidziano również wykorzystanie źródeł wywołanych, a więc materiałów zebranych w terenie równolegle do prac słownikowych.
Forma definicji w SLSJ była innowacyjna, jak na polską leksykografię. Logiczne zaplecze stanowiły koncepcja definicji aksjomatycznej (przez postulaty) oraz koncepcja definicji cząstkowych, rozwijana pod wpływem prac Rudolfa Carnapa. O tego typu definicji pisał Kazimierz Ajdukiewicz: „[…] jednoznaczną charakterystykę jakiegoś przedmiotu można podać nie w postaci jednego zdania, ale w postaci układu kilku zdań, z których każde nakłada na przedmiot definiowany jakiś warunek nie wystarczający jeszcze na to, aby go jednoznacznie skategoryzować, a dopiero warunki nałożone przez wszystkie te zdania razem wzięte stanowią jednoznaczną tego przedmiotu charakterystykę” (Ajdukiewicz 2006, II: 231). Pełną definicję przedmiotu hasłowego uzyskuje się w tej metodzie przez podanie wszystkich warunków dostatecznych bycia egzemplarzem pojęcia. Eksplikacja w SLSJ uporządkowana była w podkategorie semantyczne, co także było innowacyjne.
2. Słownik stereotypów i symboli ludowych (od 1996)
W zasadniczej warstwie założenia teoretyczne Słownika stereotypów i symboli ludowych – bo taki tytuł ostatecznie nadano temu opracowaniu – nie zmieniły się. Rozszerzono jego zakres na rekonstrukcję symboli kulturowych. „Tradycja ludowa jest oparta na stereotypach i symbolach. Przekazuje obraz świata będącego – w najgłębszych swych pokładach – harmonijną jednością rzeczy i ludzi” (Bartmiński 1996: 9).
W planie całości słownika zaplanowano opis językowo-kulturowego obrazu świata w biblijnym porządku stwarzania, zatem poczynając od przyrody, a na człowieku kończąc. Zdecydowano się na wyodrębnienie następujących działów tematycznych: (I) Kosmos, (II) Rośliny, (III) Zwierzęta, (IV) Człowiek, (V) Społeczeństwo, (VI) Religia. Demonologia, (VII) Czas. Przestrzeń. Miary. Kolory (Bartmiński 1996: 12).
W stosunku do SLSJ ważne zmiany zaszły w budowie hasła słownikowego. Zaprezentowana została koncepcja definicji kognitywnej (Bartmiński 1988b). Po drugie, od czasu artykułu Jerzego Bartmińskiego i Stanisławy Niebrzegowskiej na temat stereotypu słońca (1994) w haśle słownikowym oddziela się część eksplikacyjną od dokumentacji uporządkowanej gatunkowo. Dzięki gatunkowemu uporządkowaniu kontekstów dokumentacyjnych umożliwia się bowiem wgląd we wpisany w poszczególne gatunki model postrzegania świata: „Tytułem przykładu można wskazać, że tylko w zagadkach pojawiły się archaiczne, ważne kulturowo zestawienia symboliczne konia i słońca czy dębu i słońca; tylko w folklorze dziecięcym funkcjonuje zestawienie słońca z biedronką (bożą krówką), a z kolei antropomorficzne przedstawienia słońca czy księżyca są wyróżnikiem baśni” (Bartmiński 1996: 20).
Pod wpływem prac Anny Wierzbickiej, zwłaszcza Lexicography and conceptual analysis – pojęcie „kategorii semantycznych”, które porządkują zdania definicyjne w eksplikacji, zastąpiono pojęciem „fasety”. Siatka owych faset pozwala na rekonstrukcję struktury poznawczej haseł, na oddanie ich podmiotowej konceptualizacji, wewnętrznej sieci relacji. W aspekcie technicznym zaś – ułatwia operowanie zgromadzonym materiałem.
* * *
Oceniając ten słownik, po upływie dekady od publikacji pierwszego zeszytu SSiSL, w „Kontekstach” z 2007 r. Czesław Robotycki wysoce aprobatywnie odniósł się do tego opracowania („Moja entuzjastyczna ocena Słownika nie jest odosobniona”), które – jego zdaniem – bardziej odpowiada „wyobraźni antropologicznej” niż słowniki Władysława Kopalińskiego. „Potrzebne nam są słowniki inaczej skonstruowane [niż prace Kopalińskiego] – pisał Robotycki – jednak trudności metodologiczne i formalne związane z pracami nad słownikami, a tym samym nad interpretacjami odnoszącymi się do zjawisk świata kultury ludowej decydują o tym, że łatwiej o nich powiedzieć, a trudniej wskazać rozwiązanie” (s. 129).
